This is a list of cases of murder or grave cases almost tantamount to murder that are left uncriticized and/or unpunished, a list of those who gets away with murder and who helps people get away with murder in the time of Benigno Aquino’s presidency. As there is presumption of innocence in the law, do take note of the idiom.

Jovito Palparan

Palparan, dubbed ‘the butcher’ by human rights workers, was arrested last August 12, 2014. He went on hiding for three years due to an arrest warrant issued against him for the abduction of UP students Sherlyn Cadapan and Karen Empeño. Palpa

Since 2003, human rights workers were able to document hundreds of killings and torture of activists and supporters of people’s campaigns and organizations and displacement and peasant communities where he was assigned in different regions in Luzon and Visayas. He was among the most notorious generals who implemented the counterinsurgency plans Oplan Bantay Laya 1 and 2 during the presidency of Gloria Arroyo.

And now, a year after his arrest, no indictment or prosecution has been made. Palparan was also allowed detention in a military facility, which many chide as no detention at all for a military general.

Gloria Arroyo

Among PNoy’s prominent campaign promises and mantras is that of the prosecution to former President Gloria Arroyo crimes against the people – plunder, human rights abuses, electoral fraud among others. Aquino would go as far as saying that he could not forgive those who trespassed the rights of the people, even if the people themselves would forget. Arroyo would also play as the frequent and constant scapegoat of Aquino for issues, problems and criticisms hurled at him.

But despite all these, cases against Arroyo have not proceeded beyond the hospital arrest, which she was accorded from the beginning. This year also saw more furloughs granted to Arroyo, including the December holidays.

General Baladad

Baladad was involved in the abduction of 43 health workers in Morong, Rizal. Baladad, along with other military and police officials, is facing charges of torture and other criminal and administrative cases filed by the healthworkers. In 2013, Baladad was promoted by Aquino to brigadier general and commander of the Army’s 3rd Infantry Division based in Western Visayas. He was promoted again by Aquino to lieutenant general in 2014 and was assigned to head the Eastern Mindanao Command where his watch was fraught with terror among Lumad communities. He also headed ‘Task Force Minion’, a group formed by the AFP to capture leaders of New People’s Army and one of the generals implicated for the death of ailing NPA Commander Leoncio ‘Ka Parago’ Pitao.

General Ricardo Visaya

Visaya is the acting commander of the 4^th Infantry Division of the Philippine Army (IDPA). He is among the trained generals under Gen. Jovito Palparan. Human rights activists recorded a rise of human rights abuses in the areas covered by 4^th IDPA. Before he was assigned to 4^th IDPA, he is the army battalion commander of the 69^th Infantry Battalion in Central Luzon involved in Hacienda Luisita massacre where seven of the hacienda’s farmworkers were killed during the farmers’ strike in November 2004.

Human rights group Karapatan notes of Visaya’s record:

– The abduction and torture of farmers Raymond and Reynaldo Manalo on February 14, 2006, where elements of the 69th IB-PA, headed by Visaya, are directly involved.

– The massive deployment of soldiers under Visaya’s Civil Military Operation (CMO) Battalion in Metro Manila communities from February to September 2007 that resulted to numerous cases of threats, harassment and intimidation especially among members and leaders of progressive organizations;

– Threats, harassment and intimidation of DOLE Philippines’ farm workers during their union election in February 2011;

– Encampment and use of barangay halls, day care centers, chapels, and other civilian facility by troops under 901st IBPA in villages in Albay. Visaya tried to justify the killing and beheading of Albay village councilor Ely Oguis in November 2012 by accusing Oguis as tax collector of the New People’s Army (NPA).

Mar Roxas

DILG secretary Mar Roxas replied ‘You must understand that the President is an Aquino and you are a Romualdez’ to a query about the promptness of relief and rescue to Eastern Visayas during the onslaught of typhoon Yolanda in 2013. To most who were able to watch the surreptitiously-taken video, Roxas meant Tacloban residents cannot expect immediate relief for the thousands who died and starving in their area.

Mar Roxas, being the DILG secretary, is the Vice Chairperson for Disaster Preparedness was criticized for being the ill-preparedness of the government. According to members of People Surge, Roxas was in Tacloban City but went back to Manila, a day before the storm. After the typhoon, he was also there to campaign for the No-Build zone policy, which displaced thousands of Yolanda victims.

The government data of 6,000 death toll was believed to be much lesser than the actual number of deaths. Some believed that the criminal neglect of the government led to somewhat to a genocidal situation.

Dinky Soliman

Relief goods and immediate aid for the victims of typhoon Yolanda go straight to DSWD for distribution but unfortunately, not all goods went straight to the victims. Most were kept in storage houses until it was spoiled. Commission on Audit recently revealed P2-million worth of relief goods were lost due to improper handling. There were also P69-million worth of bottled water, which were not distributed to Tacloban. Yolanda survivors belied DSWD claims that financial aids were released to them. COA reported P1.85 billion cash donations waiting to be dispensed to the victims.

These aids could have helped survivors rebuild homes and livelihood after typhoon Yolanda struck Visayas region but failed to reach those who are in need.

Joseph Abaya

Traffic is not fatal, said Joseph Emilio Abaya, secretary of Department of Transportation and Communications last August 18, 2015. But according to Lifeline Rescue Philippines, 6 out of 10 of their patients died because they cannot pass through the traffic.

Also, the hazardous conditions of the train systems, perpetrated by profit-oriented and party-biased management of affairs, post risks to the lives of millions of Filipino who ride the trains daily.

Ex PNP Chief Alan Purisima

Purisima, SAF Director Getuliio Napeñas, President Aquino and US troops clandestinely planned Oplan Exodus. As reported, no adequate coordination with the PNP, AFP and the MILF were made.

SAF troops attacked Mamasapano, Maguindanao, a known MILF-controlled community without coordinating with the leaders of MILF and AFP deployed near the area. The ecounter resulted to the death of 44 SAF troops, 18 MILF and 7 civilians.

Leila De Lima

No charges were filed against the murderers of 9 SAF troops who were killed last January 25, 2015. According to DOJ report, no witnesses can identify the suspects of the carnage. The department also dismissed the case filed against PO2 Christopher Lalan, lone survivor of the Mamasapano encounter, after being accused of killing civilians in a mosque in Bgy. Tukanalipao, Mamasapano, Maguindanao.

Former SAF Commander Getulio Napeñas

Napeñas, Purisima and President Aquino regularly briefed on Oplan Exodus. But despite top-secret planning of the operation, Director Napeñas and Purisima failed to send reinforcements and make adequate coordination among AFP camps and MILF. These led to a carnage: the death of 44 SAF troops, 18 MILF and 7 civilians.

Joseph Scott Pemberton

Last December 1, 2015, the Olongapo Regional Trial Court found United States Marine Lance Cpl. Joseph Scott Pemberton guilty for the death of a Filipina transgender, Jennifer Laude last October, 2014. But instead of murder, the court convicted him of homicide and would serve 6 to 12 years in prison. Pemberton was imprisoned in Camp Aguinaldo where the government even constructed him his personal cell, instead of Bilibid as the court ordered.

Major General Jorge Segovia

Major General Jorge Segovia, former commander of the 2nd Infantry Division (ID) of the Philippine Army, was promoted to lieutenant-general by Aquino in 2013. He assumed the post of commanding officer of the Eastern Mindanao Command (Eastmincom) in 2014. During his time, more than 10,000 people from 50 communities in four provinces were displaced by military encampments, census, curfews and limiting of civilians’ movements. Segovia began his EastMincom stint as head of the 10th ID from 2010 to 2012. Segovia was also involved in the arrest and torture of the 43 health workers.

Gen. Hernando Iriberri

Iriberri headed the 503^rd brigade of the Armed Forces of the Philippines (AFP) implicated for the series of bombings in communities in Lat-ey, Malibcong, the desecration of members of New People’s Army in Tineg, Ligiw massacre in Sitio Sucao, Domenglay and murder of civilians – Engineer Fidela Salvador and Noel Viste. Despite cases of human rights abuses under his watch, Aquino promoted him Chief of Staff of the AFP.

Major General Eduardo Ano

Año, a former intelligence spy, is the current commanding general of the Philippine Army and among the perpetrators of the continuing militarization in Mindanao. As of today, 87 Lumad schools were attacked, 40,000 Lumad and peasants evacuate their ancestral domains, 144 leaders and human rights activists were killed. He is also involved in the abduction of Jonas Burgos and the illegal detention of 43 health workers.

Benigno Simeon Aquino III

For the Mamasapano Encounter, the Lumad killings in Mindanao, the persecution of activists and known supporters of progressive organizations, criminal negligence on Typhoon Yolanda victims and victims of other calamities. Aquino is responsible for the deaths and bloodshed in urban and peasant communities in demolitions issued in the name of his major economic program Public Private Partnership. He is also the Commander-in-Chief of the AFP, holding him accountable for all the human rights abuses done by the AFP and in the implementation of Oplan Bayanihan.

Will the crimes above be punished? Or more importantly, will justice be served to the victims and to the Filipino people?

https://www.youtube.com/watch?v=yqf0DawUW8A

Editor at Head Writer: Lady Ann Salem

Layout design at graphics: Max Santiago
Karagdagang graphics: Dexter Aserdano

Writers:

Avon Ang
Romina Astudillo
Hector Barretto Calma
Erika Cruz
Jade Dela Cuadra
Demerie Dangla
Joolia Demigillo
KJ Dumapit
Chantal Eco
Antonio Jose Galauran
Ariel Bernardo Jebulan
Melanie Libatique
Elicka Mercado
Sam Montuya
Mong Palatino
Marvin Salazar
Max Santiago
Francis Villabroza

Top 15 Pinoy Social Media Behaviors of 2015

ni: Miyok

Hindi na lingid sa kaalaman ng marami na ang Pilipinas ang “Social Media Capital” sa Asya. Ayon nga sa isang survey ng Digital Marketing Philippines para sa Nobyembre 2015, gumugulol tayo ng 21.5 oras sa isang linggo na babad sa interwebs at malaking bahagi ng oras na ito ay nakalaan para sa Facebook, Twitter, Instagram at kung ano pa man ang bagong plataporma na lumabas lang kamakailangan. Snapchat ata ‘yun.

At sa bituka ng mga statistics na ito ay ang mas interesanteng paksa ng ugali—mas partikular, ang ugali nating mga Pilipino pagdating sa paggamit ng social media.

Ang listahang ito ay may dalawang pakay. Ang una ay maglahad ng mga obserbasyon at ang pangalawa ay makapaglatag ng mga suhestiyon. Ang keyword ay “suhestiyon” dahil wala naman talagang basagan ng trip pagdating sa mga pinaggagagawa sa profiles natin. Maging bukas lang ang isipan at tanggapin ang mga mababasa bilang obhektibong pagtingin sa kulturang Pinoy; at oo, medyo babasagin narin pansamantala ang trip ng iba.

Game!

#1 “May Pinagdadaanan Akong Mabigat”

Observation:

Ito ay yung pag-post ng picture na umiiyak ka, may hawak na blade na pinanlaslas ng mabababaw na sugat o kaya e isang passive-aggressive na one-liner tulad ng “Ang sakit, sakit na kasi.” May ilang mga Facebook Pages na nilaan ang oras sa pag-kalap ng mga ganitong klase ng posts.

Suggestion: Oo, mahirap naman talaga ang may pinagdadaanan at walang pwedeng makapagsabi sa atin na walang bigat ang problemang inaalala ngunit kung talagang gusto nating may kumausap at sumeryoso sa atin ay may paraan lagi para makapagpadala ng pribadong mensahe sa mga kaibigan at pamilya na kailangan mo ng totoong kausap dahil basag ang puso mo.

#2 Ang Yaman Ko, Shet!

Observation: Kadalasan ay pictures ito ng mga tseke, limpak limpak na pera o di kaya ay mga mamahaling alahas. Minsan may #blessed na kasama.

Suggestion: Kaibigan, una sa lahat, napakadelikado ng ginagawa mo. Hold-up at identity theft ang ilan lang sa mga posibleng mangyari sa iyo. Sa kabilang banda ay masaya kami na naibibigay mo sa sarili at pamilya ang komportableng pamumuhay, ngunit mas magiging masaya kami kung ito’y nagagawa nang may kasamang pagpapakumbaba. Magpasalamat na lang nang tahimik sa magandang kapalaran dahil napakarami din naman ang hindi kasing-palad mo.

Addendum: Madalas gamitin ng mga nasa “Multi-Level Marketing” ang mga ganitong larawan. Sana’y open-minded din sila sa pagbabago ng stragegy sa pagbenta ng kumpanya nila.

#3 The Obligatory Whatever

Observation: Ito’y mga kuha sa sarili, sa barkada, sa pagkain, sa paa, sa sunset, at kung anu-ano pa na may caption na “The Obligatory _________”

Suggestion: Pwede kayang sa tuwing may magsasabi na “obligatory” ang isang post ay isama nila ang pangalan ng nag-obliga sa kanila kasama na rin ang kompirmasyon ng nasabing tao para hindi na tayo umalma? Dahil kung ito’y pansariling kagustuhan lang naman ay wala ding kaso.

Lampas na tayo sa lebel ng nahihiya dahil mas madami pang kahiya-hiyang makikita sa social media. Kung napakaganda ng kuha mo sa sarili ay malaya kang i-share ito ngunit ‘wag nang itago pa sa kategoryang may nag-obliga.

#4 Pa-deep Pero Mukha Ko Ang Bida Talaga

Observation: Tinitignan ko ito bilang subset ng #3. Ito ay yung ugaling pag-post ng litrato ng sarili na may kasamang hiram na quotation mula kay T.S. Elliot o Deepak Chopra na kung titignan ay walang kahit na anumang koneksyon sa larawan mo.

Example:

“Sometimes you gotta take a break from all the noise to appreciate the beauty of silence.” – Robert Tew

Suggestion: May option din na wala na lang caption ang pictures lalo na kung simpleng kuha lang sa sarili. Kadalasan ay self-explanatory naman ang mga ito. Pwede ding deretsahan na lang at sabihing “This is my face.”

#5 Naïve Po Ako

Observation: Hindi po magbibigay ng $4.5 billion si Mark Zuckerberg at pwede pa ring ma-grab ang Public photos natin kahit mag-post tayo ng copy-pasted na status message sa Timeline.

Suggestion: Maaaring tignang hakbang pabalik para sa atin bilang mga modernong nilalang ang ugaling ito dahil sa kung gaano kadaling makahanap ng impormasyon para ma-educate ang sarili sa mga nangyayari sa mundo ay ganon din tayo kabilis maniwala sa kahit na anong nababasa kahit hindi na nag-iisip. Napakaswerte natin kung tutuusin dahil maaaring mabago mo ang takbo ng mundo kahit nakaharap ka lang sa isang computer screen. Ngunit nakakatakot din na madami ang nalulunod sa maling impormasyon at gumagawa ng mga desisyon dahil dito. Pairalin ang lohika at maging mapanuri.

#6 “Super Kups”

Observation: Kung wala kayo noon sa Paris at nag-marka kayo ng “Safe” sa profiles niyo, kayo ito. Kung nagwiwish kayo na lumakas pa sana ang bagyo para walang pasok habang may mga namamatay sa ibang parte ng bansa, kayo ito.

Suggestion: Tigilan niyo ‘yan, please.

#7. Spoilers

Observation: Mga pabidang tao sa feeds natin na ang tanging hangad ay manira ng araw para lang masabing sila ang nakauna.

Suggestion: Para sa mga biktima: Unfollow. Unsubscribe. Pwede din unfriend pero extreme na iyon. Maganda din sigurong pagsabihan minsan.

Para sa mga ganito ang ugali: Ipagpatuloy niyo lang yan kung gustung maubusan ng kaibigan. Yey!

#8 Sports/Political Analysts Bigla

Observation: Mga madaming alam bigla kapag may malaking laro sa sports o di kaya isang mainit na usapin sa politika.

Suggestion: Walang masama dito dahil malaya tayong magpahayag ng opinyon lalo na kung makabuluhan at lapat sa katotohanan. Ito ang kinaganda at kinapangit ng kalayaang bigay ng social media. Lahat ng boses ay nagiging magkakasinlakas kahit na minsan ay walang naidadagdag sa pag-usad ng usapan ang iba. Huwag gawing source ang social media ng balita. Madaming maling impormasyon na pwedeng mabasa at paniniwalaan. Lumabas ka minsan at obserbahan ang tunay na mga nangyayari.

#9 Screen grab Queen/King

Observation: Pribadong usapan sa text o chat at na-share sa publiko. Pwedeng nakakatawang usapan o mainit na sagutan.

Suggestion: Walang kailangan gawin. Wala kasing masama basta may consent lahat ng nag-uusap na ipapakita sa madla ang pribadong palitan. Uso lang ito kaya nasama sa listahan.

#10 Nakikiusong Profile Picture

Observation: Nagkaka-rainbow filter bigla o ‘di kaya ay may kung anong badge yung profile photo. Basta kung ano ang uso, dun tayo.

Suggestion: Gawin lamang kung tunay na naiintidihan ang mga issue o kaya ay genuine na malapit sa puso ang isang bagay. Sa katotohanan ay wala ring masama dito. Maganda lang na samantalahin ang pagkakataong mga ito para matuto at pag-aralan ang mga nangyayari sa mundo. Un-cool kung hindi dala ang pakikiuso.

#11 Family Affairs

Observation: Ito yung mga kamag-anak natin na nangangamusta sa mga pictures na na-tag lang tayo o kaya dun sa mga photos natin ilang buwan na ang nakaraan. Ikamusta daw natin sila sa nanay at tatay natin. Sa comment nila kadalasan natatapos ang masayang thread.

Suggestion: I-private message agad sila tito/tita/ate/kuya para mailabas sa thread na hindi atin. Kamustahin niyo rin sila at iparating sa magulang kung anuman ang bilin nila.

#12 Pagkain, Pagkain!

Observation: Mapa-ramen man, coffee art o lutong bahay—Instagram that shit! Minsan ginagawa ito para mapakitang madaming oras at pera para kumain sa labas. Minsan ay ginagawa din itong parody para patamaan ang mga unang nasabi.

Suggestion: Kung araw-araw mo itong ginagawa, dapat ay manlibre ka ng taong nagugutom kahit minsan lang sa isang linggo.

#13 The Selfie Grid

Observation: Hindi makapili ng isang kuha sa sarili kaya ginawang collage na puro mukha nila at kadalasan ay iisang anggulo din lang naman. Mas napapansin kung inaaraw-araw din ito. As in, araw araw.

NOTE: Ang “selfie” ay yung aktwal na ikaw ang kumuha. Hindi “selfie” ang kuha ng iba o pictures na may ibang tao.

Suggestion: Para sa mga nagsasawa na: Unfollow. Unsubscribe. Wag naman sana i-mark as spam or “Report as Abusive” pero nakasisiguro ako na may gumawa na rin nito sa umay o inis. At kung ikaw ang natamaan, pili na lang ng isa siguro at labanan ang kagustuhang mag-post araw araw para na rin sa kapakanan ng nakararami. Kundi malabanan ay mag-explore ng ibang anggulo.

#14 Indirect Vanity

Observation: Halimbawa nito ay mga taong nagshe-share ng artikulo na “Study Says People Who Sleep Late Are Geniuses,” “Date A Person Who Reads,” o kaya “Your X-men Character is Nightcrawler.” Minsan ay photo ito na may nakalagay na “The Prettiest Girls are Chubby.” Ang gist ay patungkol ito sa sarili pero hindi sa pormang deretsahan.

Suggestion: Tulad ng ibang items, walang masama rito. Siguro’y sadyang paraan lang ito ng iba para masabi kung ano ang mga karakter na dapat hangaan sa kanila. Porma ito ng banidad natin bilang mga tao na gusting-gustung pinag-uusapan ang mga sarili. Ang iba naman ay paraan ito upang kilalanin din ang sarili sa ibang paraan.

#15 Aso’t Pusa

Observation: Mga alagang aso at pusa ang laging bida sa feeds nila. Pwede ring mga na-share na videos ng LOL cats at mga asong nagsasabi ng “I love you.” At 90% ng Timeline ay hayop ang laman.

Suggestion: Gawin in moderation para hindi masuka ang mga kaibigan. Ang isa o dalawang post sa sa isang araw ay pwede na. Iwasang araw-arawin.

Overall Suggestion: Samantalahin ang kapangyarihan ng social media para makagawa ng mabuti. Hindi naman kailangang global scale agad. Huwag din kalimutan na mas masaya pa rin ang aktwal na interakyson sa mga tao kaysa mga telepono at kompyuter.

Happy New Year sa ating lahat!

Tuwing naglulunsad ng mga kampanya at pakikibang masa ang iba’t ibang organisasyong pangmasa, mahalaga ang papel ng mga obrang sining biswal para pukawin ang interes ng mamamayan hinggil sa mahahalagang usapin sa ating bansa.

Ngayong taon, maraming tumampok na mga obra na ginawa at naipalaganap sa mga alternatibong espasyo—kalsada, pader, protesta, kampuhan, konsyerto, labas ng gusali ng pamantasan, damit at iba pa. Kaiba ito sa mga obrang sining biswal na makikita sa mga art gallery kung saan kaunti lang ang nakakakita at kailangan pang dayuhin.

Narito ang Top 15 ng mga sining biswal na mahusay na naisalarawan ang pakikibaka ng mamamayan ngayong 2015.

Isang Milyong Bungo Laban sa EDCA

Nakita sa mga lansangan ng Kamaynilaan ang mga bungong idinikit sa mga pader, poste, signages na nananawagan sa pagbasura ng Enhanced Cooperation Agreement (EDCA) sa pagitan ng Pilipinas at Estados Unidos. Gawa ang wheat paste operation ng grupong Ugatlahi Artist Collective. Layon nilang umabot sa milyon ang maidikit na mga bungo para makatawag atensyon sa panawagang ibasura ang EDCA.

Protect Sierra Madre live art

Bago magsimula ang Himig ng Tolaog, Oyayi ng Sierra Madre, isang benefit concert na ginawa sa para sa kampanyang Protect Sierra Madre ay sinimulan na ng mga myembro ng Guhit Pilipinas Caloocan ang paglikha ng live art nila. Ayon sa Guhit Pilipinas, gusto nilang isalarawan ang nakikita ng mga katutubong Dumagat na pagsira ng mga dayuhang mina sa kanilang lupang ninuno. Sa mga miyembro ng grupo na nagpipinta, tiyak ang bawat hagod ng kanilang brush sa bahagi nila sa ipinipinta kaya bago pa matapos ang programa ay tapos na nila ang obra.

Save our Culture mural

Sa College of Fine Arts ng Unibersidad ng Pilipinas, may isang pader ang kolehiyo na tinagurian nilang freedom wall. Nang pumutok ang isyu ng pagpatay sa mga Lumad at ang kanilang paglikas, ipinakita ng mga estudyante ng kolehiyo ang kanilang suporta sa pamamagitan ng mural na nananawagan ng pagprotekta sa mga katutubong Lumad.

Stop Lumad Killings graffiti

Madadaanan sa kanto ng Luzon Avenue at Commonwealth Avenue sa lungsod ng Quezon ang graffiti na likha ni Sim Tolentino na nananawagang itigil ang pagpatay sa mga Lumad. Saktong inilabas ni Tolentino sa social media ang larawan ng graffiti sa Pandaigdigang Araw ng Karapatang Pantao.

Louie Jalandoni Revolutionary: An Illustrated Biography

Inilunsad ang libro noong ika-46 na anibersaryo ng National Democratic Front of the Philippines (NDFP). Ang libro ay pinagtulong-tulungan ng iba’t ibang artist at illustrator sa pangangasiwa ng Concerned Artists of the Philippines. Isinalarawan ng libro ang buhay ng Pinuno ng Negotiating Panel ng NDFP na si Luis Jalandoni. Ang kaiba sa talambuhay na ito ay hindi purong nakapokus ang kwento kay Jalandoni kundi sa mga taong nakasalamuha niya katulad ng mga magsasaka’t manggagawa at ang kanilang pakikibaka na malaki ang naging papel sa paghubog sa kaniya bilang isang rebolusyonaryo.

Protect Sierra Madre backdrop

Sa mga aktibidad ng Protect Sierra Madre, isang kampanya para protektahan ang lupang ninuno ng mga katutubong Dumagat sa Sierra Madre laban sa mapanirang pagmimina, makikita ang backdrop na ito. Isinasalarawan ng obra ang masiglang kultura at masaganang pamumuhay ng mga katutubo at iba pang nakatira sa Sierra Madre.

Desaparecidos (Memorializing Absence) installation art

Pighati hanggang maging galit ang unang reaksyon kung makita ang installation ng mga iskultura ng mga taong mula sa iba’t ibang sektor na butas ang mga dibdib. Interpretasyon ito ni Toym Imao sa pighati ng mga kapamilya ng Desaparacidos o biktima ng sapilitang pagkawala. Apatnapu’t tatlo (43) imahe ang ginawa ng artist at bawat imahe ay nagrerepresenta ng 43 taon mula nang idineklara ang Martial Law.

Unang inilagay ang installation sa makasaysayang AS Steps (Palma Hall na ngayon) sa University of the Philippines Diliman. Maraming estudyante ang dumadagsa araw-araw sa building na ito at nadadaanan dito ito ng mga motorista at joggers. Makikita ngayon ang installation art sa Bantayog ng mga Bayani sa Quezon Avenue sa Lungsod Quezon.

Ka Parago painting

Gawa ang 9×10 talampakang painting ng pumanaw na New People’s Army commander na si Leoncio “Ka Parago” Pitao ng artist ng Bagong Alyansang Makabayan (BAYAN) Metro Manila na si Aldrein Silanga. Katuwang niya si Rollie Andalisa, isa ring musikero na nagmula sa grupong pangkultura sa komunidad na lumaban sa demolisyon, ang Sining ang Bala ng Kabataan (SABAK). Ginawa ang mural bilang parangal sa pulang kumander at ipinakita sa isang parangal sa UP Diliman kung saan nag-umapaw ang UP College of Science Auditorium ng mga dumalo.

Panagutin! digital graphics

Sa kasagsagan ng isyu ng engkwentro ng MILF at PNP-SAF sa Mamasapano, Maguindanao, inilabas ang disensyo kung saan sentro si Noynoy at kanyang mga alyado at panawagang panagutin ang mga ito hinggil sa pangyayari. Kumalat sa social media ang disenyo at inimprenta rin sa mga t-shirt. Suot ng iba’t ibang sektor ang t-shirt na ito noong protesta kasabay ang Pandaigdigang Araw ng Kababaihan.

Edukasyon para sa lahat! graffiti

Spray paint ang gamit ni Sim Tolentino para gawin ang graffiti ng mga mukha ng iba’t ibang kabataang Pilipino at tangan ang panawagan na “Edukasyon Para sa Lahat!” Katuwang ni Tolentino ang iba pang artist mula sa iba’t ibang organisasyon ng kabataan. Ibinigay ang espasyo ng pader ng University Center for Culture and the Arts (UCCA) ng Polytechnic University of the Philippines para maging daluyan ng artistikong ekspresyon ng mga estudyante nito.

 “Hatol ng Bayan” backdrop sa Araw ng Paggawa

Taun-taon ay tampok sa protesta sa Araw ng Paggawa ang gahiganteng backdrop sa entablado. Ngayong taon, tampok ang mamamayan na nais paalisin sa pwesto si Pangulong Noynoy Aquino na nakasakay sa isang drone at angkas ang representasyon ng Estados Unidos. Gawa ang backdrop ni Melvin Pollero.

Mural sa alaala ni Leoncio “Kumander Parago” Pitao

Nang ibinurol ang isang commander ng New People’s Army (NPA) mula sa Davao na si Leoncio Pitao o kilala bilang Kumander Parago, nagsama-sama ang ilang mga artist para gumawa ng mural sa alaala ng namatay na kumander. Mapangahas ang paggawa ng mga mural na ito na direktang nagpupugay sa isang mandirigma ng NPA at rebolusyong inilulunsad ng Communist Party of the Philippines (CPP). Ginawa ang mural sa gilid ng isang mayor na kalsada sa Matina, Davao City pero agad na binura ito ng mga hinihinalang ahente ng militar bago pa madaanan ng libu-libong dumalo para sa libing ni Kumander Parago.

Sentrong imahe ng protesta noong SONA

Pinangunahan ng Bagong Alyansang Makabayan (BAYAN) ang protesta para sa huling State of the Nation Address (SONA) ni Pangulong Noynoy Aquino. Sentrong disenyo ng kanilang entablado at mga placard ang digital painting na pinapakita si PNoy, kanyang mga alyado at mga mayor na isyung pinupukol sa kanyang administrasyon. Inimprenta sa malaking tarpaulin ang disenyo. Mahusay nitong naisalarawan ang kagustuhan ng mamamayan na tapusin na ang rehimen ni Aquino. Umabot sa 20,000 ang dumalo sa protesta.

Stop Lumad Killings painting sa plywood

Unang nakita ang painting sa Pangiyaki! Isang konsyerto para sa mga Lumad na nakakampo sa Liwasang Bonifacio noong Oktubre. Mula noon ay naging tampok na ang mural sa entablado ng Manilakbayan sa Liwasang Bonifacio hanggang sa Baclaran. Mahigit 700 mga Lumad at iba pang sektor mula sa Mindanao ang pumunta sa Kamaynilaan noong Oktubre hanggang Nobyembre para kalampagin ang sentrong pamahalaan hinggil sa militarisasyon at pagpatay sa mga Lumad. Gawa ang backdrop ng grupong Ang Gerilya.

PNoy Grim Reaper effigy

Sentro ng mga malakihang protesta sa Pilipinas ang mga effigy. Ito ang interpretasyon sa pangunahing may pananagutan sa mga usaping pambayan ng mga organisasyong nangunguna sa mga protesta. Kadalasan ay mula sa imahe ng pangulo ng bansa ang ginagawang effigy. Gawa ito sa paper maché na matamang hinulma mula sa clay, dinikitan ng maraming patong ng papel hanggang mabuo ang mukha’t katawan nito, at pininturahan . Umaabot sa dalawang linggo ang paglikha ng mga effigy. Sa protesta, susunugin ang effigy bilang simbolo ng pagkamuhi ng mga nagpoprotesta.

Sa protesta ng Pandaigdigang Araw ng Paggawa sa Maynila, agaw atensyon ang madetalyeng 11.5 talampakang effigy na gawa ng BAYAN Metro Manila katuwang ang Ugatlahi Artist Collective. Imahe ito ni Pangulong Noynoy Aquino bilang isang grim reaper o ‘kamatayan’. Kamatayan umano ang hatid ng administrasyong Aquino para sa mga manggagawa dahil sa mababang sahod, hindi maayos na kundisyon sa paggawa at laganap na kontraktwalisasyon.

Taong 1898 nang opisyal na pinag-arian ng Estados Unidos (US) ang bansang Pilipinas sa pamamagitan ng Treaty of Paris. Nilalaman ng kasunduang ito ang pagbili sa Pilipinas ng Estados Unidos mula sa Espanya sa halagang $20 milyon.

Taong 1899, sumiklab ang giyera sa pagitan ng Pilipinas at ng Estados Unidos (US). Tila nagbago ang ihip ng hangin dahil ang dating magiliw na mga Amerikano ay wala ring ipinagkaiba sa mga mananakop na Espanyol. Nagapi ang mga Pilipinong rebolusyunaryo sa pagsuko ng mga ilustrado at sa kalagayang hindi pantay ang lakas at teknolohiya ng mga manlulupig sa magigiting na rebolusyonaryo. Sa buong mundo naman, itinataguyod ng US ang kanyang dominasyon sa pulitika, ekonomiya at military: ang imperyalismo!

Taong 1935, itinayo ang Philippine Commonwealth na isang transition government na nagsasabing nangangailangan ng patnubay ng Estados Unidos ang Pilipinas bago ito maging ‘self-sufficient’ na bansa. Nakalakip din sa Commonwealth ang pagkasangkot ng Pilipinas sa away ng Amerikano at Hapon na nagbunga sa pagkamatay ng daan-daang mamamayang Pilipino.

Samantala, malalim nang umuugat ang impluwensiya ng US sa ekonomiya at kultura ng bansa. Nandiyan ang pagpasok ng mga produkto mula Amerika na halaw sa mga hilaw ng materyales ng Pilipinas; ang pagtakda sa Ingles bilang pangunahing lenggwahe sa eskwelahan; at ang pagkakampo ng mga Amerikanong base-militar sa Subic bukod sa iba pa.

Ang panghihimasok ng mga banyagang bansa sa panloob na kapakanan ng isang bansa ay nagpapatuloy at napapadali ng isang pamahalaang sunud-sunuran. Kung kaya’t hindi nawala ang kontrol at impluwensiya ng imperyalismong US sa Pilipinas magpalit man ng nakaupong administrasyon. Sa pagtatapos ng pagkapangulo ni Noynoy Aquino, narito ang listahan ng mga 15 tampok na panghihimasok ng US sa bansa mula 2010:

Pinatupad ang PFG para manghimasok ang US sa repormang pampolisiya ng Pilipinas

Saksi si Pangulong Aquino nang tanggapin ng Pilipinas ang kasunduang Partnership for Growth (PFG) ng US noong 2011. Ayon sa kasunduan, nagpapabagal umano ang paglago ng Pilipinas dahil sa poor governance at narrow fiscal space. Ang nakikitang solusyon ng PFG ay ang mas malaking gampanin ng mga pribadong sector sa mga larangan ng pulitika at ekonomiya.

Ngunit para maisakatuparan ang mga ito, nangangailangang baguhin ang Konstitusyon ng bansa para gawin itong mas liberal at mas paborable sa mga pribadong sektor.

Pagbigay ng MCC ng grants kapalit ng pagsunod sa mga rekomendadong polisiya ng US

Sinimulan ni PNoy ang kanyang termino bilang pangulo ng Pilipinas sa pagpirma ng kasunduang Millenium Challenge Corporation (MCC) Compact sa New York.’

Kaalinsabay din ng MCC ang Partnership for Growth (PFG) na bilateral agreement ng Pilipinas at ng US. Para mapili ang Pilipinas na maging grantee ay kinailangan nitong pumasa sa MCC scorecard indicators tulad ng Trade Policy, Land Rights Access, Rule of Law at Control of Corruption and Democratic Rights. Makakamit lamang ito kung aayon ang bansa sa 471 na rekomendasyong inihapag ng Arangkada Philippines Project (TAPP) sa ilalim ng PFG.

Nito lamang Disyembre, tumanggap ng pangalawang grant ang bansa para bigyang tulong ang pagsasakatuparan ng mga reporma sa mga pulitikal at ekonomiyang polisiya ng bansa.

Kinampanya ni US Ambassador Harry Thomas ang pagpapalawig ng foreign ownership sa mga lokal na industriya

Nangampanya si US Ambassador Harry Thomas na magkaroon ng charter change sa Pilipinas noong 2011. Aniya, hindi lumalago ang ekonomiya ng bansa dahil sa limitasyon ng foreign ownership sa mga negosyo sa bansa, kaya nangangailangan ng pagbabago ng Konstitusyon alang-alang sa pag-unlad.

Pati ang US Trade Representative at US State Department ay nagrereklamo sa mga balakid sa Konstitusyon sa mabilis at madulas na pagpasok ng foreign investors lalo na ng Estados Unidos. Isa-isa nilang kinausap ang Chief Justice ng Korte Suprema, Speaker of the House at dating Senate President Juan Ponce Enrile para ilatag ang pagbabago ng Konstitusyon.

Pagpursigi ng US sa programang K to 12 na nagtataguyod ng labor export policy

Kalahok si United States Agency for International Development (USAID) – Philippine Head Gloria Steele sa pangatlong taunang pagtitipon para sa Philippine Business for Education (PBEd). Magkadikit ang USAID at PBEd sa mga proyekto patungkol higher-education. Kasama sa mga napag-usapan ang programang K to 12 ng administrasyong Aquino.

Nagpahayag ng buong suporta ang USAID sa programang K to 12 at naglunsad ito ng trainings sa dalawampung chief trainers sa Kagawaran ng Edukasyon. Nilalayon ng K to 12 ang pagdagdag ng dalawang taon sa sampung taong batayang edukasyong modelo ng Pilipinas. Tungkulin nitong makasunod ang Pilipinas sa international standards para makakuha ang estudyante ng trabaho pagkatapos ng labindalawang taon sa paaralan sa loob at labas ng bansa.

Ang pagsuporta ng USAID ay nagpapakita ng pagsang-ayon sa mababang antas na pagtatapos ng mamamayang Pilipino. Ang ganitong iskema ay magpapatuloy sa pangingibang bansa ng mga Pilipino para tugunan ang pangangailangan ng mga ng mga blue-collar employees sa developed countries tulad ng Estados Unidos.

Nagmahal ang presyo ng kuryente dahil sa paglalayon ng TAPP na isapribado ang power industry ng bansa

Isinabatas ang Electric Power Industry Reform Act (EPIRA) noong 2001 para diumano maging abot-kaya ang gastusing kuryente ng gobyerno’t mamamayan. Ang solusyong nakita dito ay ang pagsasapribado ng power industry sa Pilipinas.

Nagbunga ang ilang dekadang pribatisasyon ng industriya sa pagtaas ng presyo ng kuryente sa bansa. Tinagurian ang Pilipinas bilang isa sa may pinakamahal na singil sa kuryente sa rehiyong Timog Silangang Asya. Kaya naman noong 2014, nagpetisyon ang mamamayan laban sa isa na namang electricity rate hike ng Manila Electric Company (Meralco). Pinapaimbestigahan rin sa administrasyong Aquino ang hindi makatarungang dagdag-singil sa mamamayan.

Ang Arangkada Philippines Project (TAPP) ay isa sa nagbigay ng rekomendasyon na ipagpatuloy ang tahasang pribatisasyon kasama ng pag-alis subsidiya ng gobyerno para umano ay makamtan pagpapababa ng presyo sa kuryente. Sinasabi ng TAPP na kailangan mas tumaas sa 70 porsyento ang pagmamay-arian ng mga pribadong kumpanya sa mga power plants ng bansa.

Kung mapatupad ang TAPP, hindi na natin maaasahang bababa ang presyo ng kuryente sa bansa.

Pinag-usapan sa APEC ang madulas na kalakaran ng US sa Asya sa pagpapatupad ng TPP

Pinangungunahan ng US ang pagbuo ng free-trade area sa rehiyon ng Asya Pasipiko. Isinasakatuparan ito sa pamamagitan ng Trans-Pacific Partnership (TPP) na malayang pinag-usapan sa nagdaan na Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) Summit sa Maynila noong Nobyembre.

Ang pagbubuo ng malayang kalakaran sa Asya ay isa sa mayoryang programang dala ni Pangulong Obama na tinatawag niyang ‘re-balancing Asia’. Siya mismo ang nagsabing malaking ambag ang magagawa ng madulas na kalakalan sa rehiyon sa pagbabalik-sigla sa ekonomiya ng US. Ilan sa isasakatuparan nito ay ang pagtanggal ng natitirang balakid sa pamumuhunan, mahigpit na pagsasakatuparan ng intellectual property laws na nagbubunga ng monopolyo, at pagbibigay ng kalayaang magsampa ng kaso ang mga pribadong kosporasyon laban sa mga estado sa harap ng international tribunal. At para maging miyembro ng TPP ang Pilipinas, nangangailangang magbago ng konstitusyon ang bansa.

Nagpahayag na si Pangulong Aquino ukol sa interes ng Pilipinas na sumali sa TPP. At kung maging ganap na miyembro ang Pilipinas sa kasunduang kalakaran, tiyak na lalakas ang kontrol ng US sa ekonomiya ng Pilipinas.

Binigyang pahintulot ang US na gamitin ang pasilidad pangmilitar ng bansa sa pamamagitan ng EDCA

Para palakasin ang relasyong pangmilitar ng US at Pilipinas, pinirmahan ang kasunduang Enhanced Defense Cooperation Agreement (EDCA) noong Abril 2014. Pandagdag ito sa mga nagpapatuloy na mga kasunduan tulad ng Visiting Forces Agreement (VFA) ng 1999 at Mutual Defense Treaty (MDT) ng 1951. Nakalakip sa kasunduang ito ang palagiang pag-iikot ng mga sundalong Pilipino sa iba’t ibang base ng AFP, pagbaba ng kagamitang pang-militar sa bansa, at paggamit ng mga pasilidad. Ito ay kapalit ng pagprotekta ng US sa Pilipinas.

Marami ang nag-akyat ng petisyon laban sa pagsasakatuparan ng EDCA. Dahilan ang permanenteng pananatili ng militar ng US sa Pilipinas na sagka sa soberanya ng bansa. Ang iba naman ay pinoprotesta ang pag-abuso ni Pangulong Aquino sa kanyang kapangyarihan sapagkat ay kasunduang EDCA ay isang tratado na dapat dumaan muna sa Kongreso at Senado.

Sa kasalukuyan ay naghahanda pa rin Korte Suprema sa usaping ligalidad ng EDCA dahil naiurong na naman ang court ruling sa nabanggit na kasunduan.

Pagsagawa ng operasyong pangmilitar sa pamamagitan ng relief work para sa Bagyong Yolanda

Mabilis na nagresponde ng US troops nang lubhang nasalanta ng Bagyong Yolanda ang Eastern Visayas. Agarang nag-deploy ng aircrafts, cargo planes at naval vessels sa mga naapektuhan ng bagyo; kasama na ang pagdala ng mga relief goods at kagamitang pang medikal.

Ayon sa doktrinang ‘population-centric’ na sinusulong ng US Counter-insurgency Guide, kasama ang humanitarian aid work, gaya ng pagtulong sa natural disasters, sa operasyong pangmilitar ng sundalong Amerikano. Kaya itinuturing ang relief work sa Yolanda bilang joint military operation ng US at ng Pilipinas. Maraming kumundena sa gawaing ito ng US na tinawag ding “disaster militarism” o ang paggamit sa mga kalamidad o disaster para sa layuning pang-militaar, gaya ng paniniktik, pagbabase, at iba pa.

Pumasok sa Subic ang nuclear attack submarine USS Cheyenne

Isang linggo matapos sirain ng USS Guardian ang parte ng Tubbataha Reef, isang US nuclear attack submarine USS Cheyenne ang dumaong sa Subic, Zambales. Ang submarine na ito ay may cruise missiles na siyang ginamit sa Iraq noong labanan sa rehimen ni Saddam Hussein.

Ayon sa konstitusyon ng Pilipinas, ipinagbabawal ang pagpasok ng mga nuclear weapons sa loob ng bansa. Ngunit sa ilalim ng Visiting Forces Agreement (VFA), nakakapagpasok ang US military ng anumang gamit na hindi kailanang kumpirmahin o inspeksiyunin ang laman. Mas lalo pa itong pinatibay at pinalawig ng EDCA.

Nagbigay ng mga barko si Obama para lumakas ang hukbong-dagat ng bansa laban sa Tsina

Para bigyang-daan ang ‘Pivot to Asia’ na kampanya ni US President Obama, nangako siyang tutulungan ang Pilipinas sa pagpapalakas ng hukbong-dagat nito. Kaya naman bago idinaos ang Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC), nagbigay ang US ng dalawang barko: isang US Coast Guard cutter na Boutville at isang research vessel na R/V Melville. Dagdag pa ito sa dating ibinigay na isa ding US Coast Guard cutter.

Sabi ni Obama, ang paghahandog ng mga kagamitang pandagat ay naglalayong bigyang kakayahan ang Pilipinas na protektahan ang mga dagat ng bansa at rehiyon laban sa pag-angkin ng Tsina lalo na sa South China Sea. Ngunit ang totoong layunin ay nasa planong ‘Pivot to Asia’ mismo, kung saan nais ng US protektahan ang mga interes nito sa rehiyon at itayo ang mga base nito sa pinakamaraming estratehikong lugar.

Pinasok at sinira ng USS Guardian ang Tubbataha Reef

Pagpasok ng taong 2013, pinasok ang Pilipinas ng isang 224-foot na minesweeper USS Guardian ang Tubbataha Protected Area. Parte ng tinaguriang importanteng lokasyon ng marine and biological diversity ang nasira sa pagpupumilit ng barko na dumayo papuntang Indonesia mula Subic. Tatayang isang henerasyon pa ang itatagal bago mapalitan ang nasirang mga coral.

Naging usap-usapan na ang presensiya ng USS Guardian sa Tubbataha Reef ay bahagi ng pamamasyal ng sundalong Amerikano. Tiyak na kayang alamin ng isang minesweeper na sasadsad ito sa mga corals. Kaya’t hindi maipaliwanag bakit nag-angkla ito malapit sa bahura kung saan may malalakas din alon na maaaring tumangay dito sa mga bahura. Kinundena ng mga Pilipino ang pagkawasak ng kalikasan, ngunit ang gobyerno ay pinaligtas sa napakaliit na danyos ang US.

Naglunsad ng taunang military exercises ang US kasama ang AFP

Ang Balikatan exercises ang taunang joint military exercises ng mga armadong pwersa ng Pilipinas at ng Estados Unidos para sa pagsasanay sa hukbong sandatahan ng Pilipinas.

Dahil kasama sa programa ng administrasyong Obama ang pagpapatibay ng national at regional security ng mga bansa sa Asya-Pasipiko, masigasig na ipinagpapatuloy ng Estados Unidos ang ganitong programa sa Pilipinas. Subalit kung ating sisipatin, ginagamit ang Balikatan exercises para sa programang counter-insurgency ng US sa buong mundo gayundin ang pagpapalakas ng presensiya at impluwensiya nito sa mga bansang kinukubabawan nito.

Pinalabnaw ang hatol kay Pemberton sa kasong pagpatay kay Jennifer Laude

“I think I killed a he/she,” sa pag-amin ni Lance Corporal Joseph Scott Pemberton sa dalawa niyang kasamahang US Marine ukol sa pagkamatay ni Jennifer Laude. Nahatulan si Pemberton ng ‘homicide’ kaysa sa isinampang kasong ‘murder’. Mula sa 20 taong sentensiya, naging anim o walong taon na lamang ito. Mula sa Bilibid ay nakapiit si Pemberton sa isang bagong-tayo’t kumportableng kulungan sa Joint US Military Assistance Group (JUSMAG) detention facility.

Hindi na bago ang ganitong hatol sa mga kaso ng mga US Marine. Noong 2005, nagsampa ng kasong rape si Nicole laban kay Lance Corporal Smith ngunit noong 2009, nabalewala ang sentensiyang 40 taong pagkakabilanggo nang makipag-areglo si Nicole sa US at (hindi man nakulong) agarang pinalaya at pinabalik sa Estados Unidos si Smith.

Malaki ang papel ng VFA sa pagpapalabnaw ng mga hatol sa mga Amerikanong sundalong nananatili sa Pilipinas. Nakapaloob sa kasunduan ang pagkakaroon ng pasyang ibigay ang mga Amerikanong sundalo sa kustodiya ng US.

Pagmando ng US sa Oplan Exodus sa Mamasapano

Nayanig ang mga mamamayan noong nalamang napatay ang 44 Special Action Force (SAF) commandos ng Philippine National Police (PNP), 18 Moro fighters, at 5 sibilyan sa sagupaan ng SAF at hukbo ng MILF sa Barangay Tukanalipao, Mamasapano, Maguindanao noong ika-25 ng Enero 2015. Sinasabing target ng Oplan Wolverine o Exodus si Zulkifli bin Hir o kilala bilang Marwan. Si Marwan ay kasama sa listahan ng mga terorista na inilabas ng US Armed Forces.

Base sa ulat ng isinagawang fact finding mission noong Pebrero, may nakitang isang foreigner na sundalong namatay sa engkwentro. Ayon sa saksi, kinuha ang labi ng helicopter ng US. Liban pa rito ay may nakuhang footage na pinakita ang dayuhang sundalong patay at nakahilata sa damuhan. Nalantad din ang pagpopondo ng US sa Operation Wolverine / Exodus, pagsasanay sa SAF at pagmamando mismo ng mga ahente ng US military sa operasyon. Ang pangyayaring ito ay malubhang pagyurak sa soberanya ng bansa na pinahintulutan ni Pangulong Aquino.

Pagkopya ng US Counter-insurgency Guide sa programang Oplan Bayanihan ng AFP

Ang kontra-insurhensyang programa ng Oplan Bayanihan ay parte ng Internal Peace and Security Plan (IPSP) na binuo ng Armed Forces of the Philippines (AFP) sa ilalim ng administrasyong Aquino. Layunin nito ang pagpapanatili ng ‘peace and security’ ng bansa sa pamamagitan ng pakikipagtulungan ng armadong pwersa sa mga mamamayan.

Nakalakip sa IPSP ang apat na importanteng elementong kaparehas sa US Counterinsurgency Guide (US COIN) na inilathala ng US Secretary of State, Secretary of Defense at Unites States Agency for International Development (USAID) noong 2009. Kaagapay ng apat na mga elementong ito layuning supilin ang mga insurhensya sa bansa. Ang guide na ito ay inilalapat ng US sa Iraq at Afghanistan.

Sa Pilipinas, ang Oplan Bayanihan ang tumatayong programang kaalinsabay sa kontra-insurhensiya ng Estados Unidos. Oplan Bayanihan ang puno’t dulo ng malalang rekord sa karapatang tao sa bansa.

Iilan lamang ito sa mahabang rekord ng pagkubabaw ng US sa Pilipinas. Kaya ang tanong ngayon, tunay nga ba tayong lumaya mula sa US?

In a crisis-stricken country, joining the arena of political and social issues has become inevitable for the celebrities—famous people in showbiz, sports, politics and other arenas where one could become famous. Despite being engaged in trades that are sometimes diversions from the calamitous social system, some personalities have helped bring the limelight towards pressing issues.

Here is the list of 15 celebrities who supported the people’s issues this year. Want a better reason to adore your idol? Read on.

Angel Locsin

Angel Locsin is no newbie in supporting people’s issues. Angel defines herself as an activist. She has actively used her voice in women’s issues and supported the causes of Gabriela, got down to her knees for relief operations of Red Cross, and in numerous occasions integrated with the marginalized in country while incognito, such as with the poor in Payatas and the Lumads in Surigao del Sur.

This year, Angel (with her boyfriend Luis Manzano) actively supported the campaign #SaveOurSchools and #StopLumadKillings. After finding out that ALCADEV Executive Director Emerito Samarca and Lumad leader Dionel Campos were killed along with Lumad Datu Bello Sinzo, she posted on Instagram a photo of her 2009 visit to Alternative Learning Center for Agricultural and Livelihood Development (ALCADEV) in Sitio Han-ayan, Diatagon, Lianga, Surigao del Sur.

Nung nabalitaan ko ang brutal killings sa community ng mga Lumads, sinilip ko ang mga pictures namin noong nag-exposure kami sa lugar na yun noong 2009. Dito nakangiti pa sina Tatay Emok at Kuya Dionel… Nakakalungkot na isipin na ganito ang sinapit nila, na ang kagustuhan lang naman nila ay magandang edukasyon para sa mga anak nila at sa susunod na henerasyon at maayos na pamumuhay. Mababait sila, mahiyain, masisipag ang mga bata at nakakatuwa na 0-crime rate ang lugar nila. Nakita ko kung paano sila nagtutulungan bilang isang komunidad at kung paano nila pinagsisikapan ang kanilang mga pangarap. Ramdam ko kung paano nila pinapahalagahan ang kanilang paaralan at komunidad, ang nutrisyon, kalusugan, ang kalikasan, at kapwa tao. Naalala ko nung nagpunta ako dun ay kailangan pa naming magtago sa loob ng pick-up para malagpasan ang napakaraming military checkpoints kahit kasama na namin ang Mayor ng lugar. Nalaman namin na kahit silang mga taga-roon ay mas hinihigpitan pa sa pagpasok sa sarili nilang lugar. Kailangan pa ba nilang magpaalam kung pupunta sila sa kanilang “yutang-kabilin” (ancestral domain)? Bakit may paramilitary? Kung sanctuary ang mga paaralan, bakit may presence ng military kung saan pwede sila madamay sa conflict at magkaron ng takot — not to mention yung grabeng psychological effects sa mga kabataan? Nung huling gabi namin sa ALCADEV, nangako kami na ibabahagi namin ang kanilang karanasan sa marami pang tao. Tulungan nyo po kami para mas maihatid po ang kwento nila sa mas nakakarami. Nakiki-isa po ako na respetuhin ang kanilang kultura at karapatan. At naniniwala ho ako na ang isang eskwelahan ay sentro ng edukasyon at isang sanctuario — at ang presensya ng militar ay hindi nararapat. Panawagan ko rin ang katarungan para sa mga pinaslang. #StopLumadKillings

A photo posted by Angel Locsin (@therealangellocsin) on Sep 15, 2015 at 4:02am PDT

Angel also happens to be the aunt of Bayan Muna Representative and Makabayan senatorial candidate Atty. Neri Javier Colmenares. As Colmeranes filed his certificate of candidacy, Angel marched with his supporters. For this, netizens have called her #TitaNgBayan.

“Not only for nine years of being a representative of the Bayan Muna Partylist in Congress that he has been the voice of the poor and the marginalized sectors; way back in Marcos’ time, he consistently fought for the interests of the masses,” Angel said.

After being vocal about Lumad killings, Angel’s social media accounts were hacked.

Aiza Seguerra and Liza Diño

A photo posted by Liza Diño-Seguerra (@lizadino) on Nov 8, 2015 at 8:07am PST

Here is a power couple that has challenged both the norms of the patriarchal society and the Armed Forces of the Philippines (AFP) with the latter being, well, burned. Aiza, known child performer turned singer-composer, and Liza, a beauty titlist and thespian, tied the knot in the United States last year.

Aiza and Liza were encouraged by their fellow artist Bayang Barrios to help the Lumads in their plight. During the Manilakbayan of the Lumads, Aiza learned about their situation first-hand after visiting the kampuhan in Liwasang Bonifacio. Aiza also performed for the Lumads and their supporters in ‘Pangiyak Ki’ a concert ni Liwasang Bonifacio and the benefit gig ‘Lapis para sa Lumad’.

The AFP eagerly tried to counter the couples’ strong statements saying that they are misled on the issue of the Lumads. AFP Spokesperson Brigadier General Joselito Kakilala only received a resounding rebuttal from Liza.

“How funny for you to easily accuse my husband of being misled in our stand against the oppression of our lumad brothers and sisters without supporting it with any reason… Your military men used the schools as camping grounds, disrupted classes, harassed d teachers, interrogated the students and forced them to admit that their parents are rebels. I talked to these students and they are all afraid of you… Talk about being misled,” Liza answered.

Told you. Burn.

Glaiza de Castro and Rhian Ramos

Glaiza de Castro and Rhian Ramos helped raise awareness on the situation of lesbians in a Roman Catholic-dominant country whose roots are very backward and feudal through their teleserye “The Rich Man’s Daughter” (TRMD). LGBT advocates were able to even form an organization to manifest their unity under the flag of Kapederasyon: a Kapederasyon-TRMD Chapter was formed.

Glaiza actively participated and even helped organized various events such as the prosperous “Babae Power x Tibolusyon: One With the Lumads” where she was able to influence fellow celebrities to support the Lumad campaign including Chynna Ortaleza, Stephanie Sol and Gracenote vocalist Eunice Jorge among others.

The Medina Brothers

Veteran actor and activist Pen Medina surely raised his kids as good artists who are socially involved and outspoken on issues concerning our nation. Pen Medina joined the Oust Gloria rallies, arriving without so much fanfare and walking among the rallyists from basic sectors.

The Medina brothers – Alex, Ping, Karl and Vincent – known for their roles in independent films became more outstanding because of their critical stance on people’s issues such as the Lumad killings and the anti-people Asia Pacific Economic Cooperation (APEC) Summit.

Karl starred as Prof. Jose Maria Sison, founding chairperson of the Communist Party of the Philippines, in Sari and Kiri Dalena’s “The Guerilla is a Poet”. Alex was known as General Jose Bernal in the celebrated film “Heneral Luna” along with other period/historical films such as Richard Somes’ “Supremo” and Sari Dalena’s “Ka Oryang”. Ping played the role of Cong. Antonio Rubio in the mini television series “Bayan Ko” that represents all the ills found in a state leader in the system of bureaucrat capitalism.

AlDub

The breakout showbiz love team Aldub, said to have risen to the legendary stardom of love team Pip and Guy, has contributed their hashtags and fansign to support the #SaveOurSchools and #StopLumadKillings call. Claims of the AFP that Yaya Dub or Maine Mendoza is being misled about the Lumad issue were refuted Mendoza’s brother-in-law John Carlos Catalan, saying the AFP did not even hear from Maine herself on what she knows about the issue. Catalan was organizer and supporter of Aldub Breakfast for Lumad and Oh My Gulay for Lumad projects. A section of the fandom AlDub nation identified as AlDub for Lumads have organized several activities for the Lumads, bringing material support for the Lumads and making the hashtag #AldubforLumad continuously trend among others.

The Lumad schools are also among the beneficiaries of the Eat Bulaga AlDub library project. During the “Ang Tamang Panahon” show in the Philippine Arena, Lumad children were among the audience to represent the recipients of the library donation. Full proceeds of the “Ang Tamang Panahon” show, reaching P 14 million, would be donated to building libraries in needy schools nationwide.

Even Lola Nidora wished the Lumads well in their fight and said “Huwag kayong susuko. Laban lang ng laban.”

Monique Wilson

Usually, people would need to pay big bucks before being able to watch a Broadway actress sing live in a quaint, air-conditioned theater. This internationally renowned and award-winning Broadway actress is an exception.

London West End’s Miss Saigon lead actress Monique Wilson has sung Les Miserables’ “Do You Hear the People Sing?” in rallies, under the scorching sun, asking only for the public join the people’s struggles. Monique, a lesbian who recently married her long-time partner last June, is a proud member of Gabriela where she is the Director for International Affairs following their successful One Billion Rising project. One Billion Rising is an international campaign united women around the world to fight violence against women and children in 2013. The campaign continues.

Monique has long been involved in women’s issues. It was her theater group New Voice Company that brought life to the Vagina Monologues in the Philippines in 2000 where annual V-Day events were conducted afterwards. From then on, her involvement in the mass movement has grown as well as her strong commitment to people’s issues.

The Beauty Queens: Maria Isabel Lopez, Evangeline Pascual and Venus Raj

What is the essence of being a woman?

Though their crowns have been bequeathed to their new winners, these Filipina beauty queens have redefined the essence of a woman and beauty through raising the sirens on the alarming cases of human rights violations and the culture of impunity in the country.

Last July, the Actors Guild of the Philippines and the Film Artists Group led by Maria Isabel Lopez and Evangeline Pascual organized a benefit exhibit for the political prisoners in the Philippines. They were able to gather celebrity artists and their artworks at the ART Center of SM Megamall. Among the participants were Heart Evangelista, Vanessa “Bangs” Garcia, Jao Mapa, Mara Lopez, Melissa Mendez, Lani Lobangco, Lotlot de Leon, Cris Villanueva, Dranreb Belleza, Nadia Montenegro, Heber Bartolome, Ernie Garcia, Baron Geisler, Cesar Montano, Louie Ignacio, Rosanna Roces, and Precy de Guzman-Brady among others.

In 2014, Lopez previously led the beauty queens against the pork barrel where she was joined by former Mutya ng Pilipinas candidate Azenith Briones. Lopez was crowned Bb. Pilipinas-Universe in 1982.

Miss Universe 2010 4^th Runner Up Venus Raj visited the Lumads while they were encamped at the University of the Philippines-Diliman. Raj was taking up her master’s degree in Community Development in the university. She likewise joined the call to stop the military attacks on Lumad schools.

Maita Gomez would have been very proud of them.

Nora Aunor

Known for her title role in the movie “Flor Contemplacion,” the OFW executed in Singapore in 1995, the Philippine cinema’s Superstar Nora Aunor hit the Aquino government for its neglect of our OFWs.

She said, “Ang sa akin naman, hindi sa ano pa mang bagay, kung nabalitaan na natin na mayroong ganyan, dapat noon pa may nag-asikaso na… Mayroon, malaking pagkukulang, malaking pagkukulang talaga, yun lang ang masasabi ko… Kaya nga kailangang samahan yung mga nakikipaglaban, e, para maipagtanggol yung mga kababayan natin katulad ni Mary Jane at ni Flor Contemplacion.”

Nora joined the protest organized by Migrante International in March where she said: “Noynoy, papet, pahirap at pahamak sa migranteng Pilipino at pamilya! Nakabubuhay na sahod sa Pinas, hindi trabaho sa labas! Serbisyo, hindi negosyo! Proteksyon, hindi koleksyon!…Labor export policy, ibasura! Tama na, sobra na! Noynoy, resign na! Umalis ka na diyan! Ito po ang gusto ko at gusto nating lahat.”

In 2014, Aquino did not confirm the recommendation for Nora Aunor’s National Artist Award. A flank of “Oust/Resign Noynoy” protesters grew from artists and the Superstar’s fans that spoke against Aquino’s decision, but the president did not appear publicly for weeks. When he finally appeared, Aquino reasoned Aunor’s conviction in a drug case in the US. This was denied by the case lawyer of Aunor, but the Philippine president did not retract his decision or his words. A month later, he would be embroiled in the Disbursement Acceleration Program controversy and the public would find Ate Guy wearing a shirt with the print “Proud to be Filipino, Ashamed of My Government.”

Axl Rose

This former Guns N’ Roses singer knocked on heaven’s door as he sent a letter to Indonesian President Dioko Widodo pleading for the clemency of the “Bali 9” which included our OFW Mary Jane Veloso. Axl’s letter to Widodo was copy furnished to several leaders including United States Secretary of State John Kerry, three ambassadors and the human rights commission of Indonesia.

“I appeal to you Mr. President, Mr. Joko Widodo to use your power…to show your country’s strength and allow the world to witness an extraordinary act of humanity and bravery on yours and your country’s part,” he said.

As for Veloso’s case the singer wrote, “…executing those on the bottom rungs of the ladder in the chain of drug trafficking…seems more than unfair.”

Widodo is known as the Indonesian President who is a big fan of metal rock.

Robin Padilla

Though famous as the “bad boy” of Philippine cinema, Robin Padilla is known to have a soft spot for the war-torn island of Mindanao.

Padilla reacted to Tawi-Tawi Representative Ruby Sahali’s proclamation that the Autonomous Region in Muslim Mindanao supports Roxas’ bid for presidency.

Who could forget the Zamboanga Siege in 2013 where the Moro National Liberation Front occupied Zamboanga City on the grounds that the Aquino government is not honoring the peace agreement signed in 1996 and the Mamasapano bloodshed last January? Not those from Mindanao.

Among showbiz celebrities, Padilla is one of the few who consistently speaks on the war in Mindanao.

Jomari Yllana

The 90s teen group “Gwapings” and sitcom “Palibhasa Lalake” member Jomari Yllana managed to raise the eyebrows of the ‘Queen of All Media’ and presidential sister Kris Aquino, not because of his moreno charm, but because of his razor-sharp criticism on the Aquino administration after the botched Oplan Exodus in Mamasapano.

The former matinee idol posted on Facebook: “Ang akala nila, parang videogame lang… Nag-ensayo lang at pinasubukan… Sana pagkatapos dumaan ng sasakyan ninyo sa daan na nagkukunwaring matuwid ay dumeretso na rin ito sa impyerno… Kasama ng mga dayuhang mapuputi na napakahusay magsinungaling… Napakahusay na mandurugas at napakahusay mag-angking ng lupaing hindi kanila… Ikaw na ang pinaka-tangang presidente sa kasaysayan ng Pilipinas!!!”

Despite Anjo Yllana’s effort to apologize to Kris Aquino for his brother’s statement, Jomari never retracted his statement against the Philippine head of state and said-to-be Mamasapano mastermind.

Other showbiz personalities who aired their dismay in the handling of Mamasapano included the couple Judy Ann Santos and Ryan Agoncillo. Kris Aquino had another public fallout, this time with Juday.

Manny Pacquiao

The world stage was set for People’s Champ Manny Pacquiao as he faced his biggest fight. All eyes and media were on him and Floyd Mayweather, Jr. But that did not stop him from sharing the spotlight with another Filipino.

At the height of calls to give mercy to human trafficking victim Mary Jane Veloso, Pacquiao released a statement for Indonesian President Joko Widodo which read, “His Excellency, President Joko Widodo, I am Manny Pacquiao. On behalf of my countryman, Mary Jane Veloso, and the entire Filipino people, I am begging and knocking on your kind heart that Your Excellency will grant executive clemency to her by sparing her life and saving her life from execution.”

He added, “Mr President, on May 2nd, I’ll be fighting in Las Vegas, Nevada, against Floyd Mayweather. It is considered the fight of the century. It will be a great morale booster if, in my own little way, I can save a life. I am dedicating this fight to my country and the entire Asian people, to which the Philippines and Indonesia belong. Thank you, Mr. President.”

His controversial loss to Mayweather Jr. did not stop the record holder eight-division champion to fulfill his promise to visit Veloso in Yogyakarta, Indonesia together with his wife Jinkee.

Pacquiao is not new in advocating workers’ rights. He supported the 125-peso across the board and nationwide wage hike for workers alongside labor center Kilusang Mayo Uno and Anakpawis Partylist. The Saranggani representative is also the Vice Chairperson of the House Committee on Migrant Workers’ Affairs.

Rodrigo Duterte

The tough-talking Davao City mayor is a media interview favorite and not only once was he able to convey support for the plight of the poor. Popular for his iron-fist policies in Davao, Duterte was not just able to put the international limelight in one of the world’s safest cities, but also highlight issues why Filipinos are not safe in their own country.

Flying and derailed trains in the midst of the hellish Manila traffic and costly fares did not escape the mayor when he visited Metro Manila. Of the trains and the government, he said: “I can’t imagine why our government could be so insensitive to the plight of the poor workers. Not only is public transport so expensive, it demeans the human beings who are cramped inside the MRT and LRT like cattle.”

He also pushed for government subsidy to trains, particularly the planned Davao train system, to “take into consideration…that those who will use it are ordinary people who earn very little.”

Duterte went on to say: “We would like our workers to be productive, but how could they be productive when they come to work late and tired because of the jostling to get a ride, not to mention the fact that a huge chunk of their daily earnings go to their transportation fare?”

The fierce presidential candidate also hit labor contractualization saying that it “will kill the Filipino skill.” He pointed out that contractualization policy would destroy Philippine labor and job security. Now, 90% of currently available jobs are contractual in nature.

Miriam Defensor-Santiago

From a man with iron fists to an iron lady.

Miriam Defensor-Santiago is the force to reckon with in Senate when it comes to national sovereignty. The feisty lawmaker led the Senate ‘opposition on the implementation of the Enhanced Defense Cooperation Agreement (EDCA) without its concurrence.’ It could be remembered that the EDCA was PNoy’s welcoming gift to US President Barrack Obama during his visit last April 2014.

Not only did Miriam impede the EDCA, she also led the Senate inquiry on the tragic murder of Filipina transgender Jennifer Laude by Private First Class Joseph Scott Pemberton. The feisty senator was sharp in saying that the US would invoke the Visiting Forces Agreement (VFA), which is why she reiterated her stance that the VFA must be terminated. Under the VFA, American soldiers who are accused of crimes on Philippine soils would remain under the custody of the US.

She even called the attention of Miss Universe 2015 Pia Wurtzbach following the latter’s answer in the pageant’s question for the top 5: “Do you think the US should have a military base in the country?”

She tweeted, “Congrations @piawurtzbach. You are regal. But from what I heard, we need to talk. See you! #MissUniverse2015.”

Ted Failon

Mornings are never the same without Ted Failon.

This veteran broadcaster sure knows how to boil water for your coffee together with the hottest issues in the country every morning in his radio show. Although working for the major network that has close ties with the Aquino administration and the possibility of bumping into Kris Aquino from time to time, Failon is relentless in pursuing the truth where the nation and the people’s interests are concerned and in the process finds himself criticizing the government for its failures and negligences. Audiences nationwide relate with his sentiments on the MRT and LRT fiasco, daily carmaggedons throughout the metro, Mamasapano bloodshed and tuition hike among others.

He releases the big guns against the blunders of the Aquino government thru in-depth research and extensive interviews. A consummate artist (voice actor, punchline artist, radio jockey and more), Failon continuously makes exposés while playing something from Sinatra or The Commodores.

The list ends here but we would love for this list in 2016 to run longer. May more celebrities speak out, shed light and support the issues of the people in 2016 and the years to come.

For we believe that art is the product of society and at the very least should reflect it. And for art to be relevant, it must uplift the Filipino people whether in spirit or in struggle. Here is the list of top 15 artists whom we believe to be relevant and why they are relevant:

Artists from LAPIS

Original Pinoy Music artists gathered together this year to support the call to stop Lumad killings.

This December, artists from League of Authors of Public Interest Songs or LAPIS helped in recording “Mindanaw”, a song about Mindanao being an island of treasures – the land, the people, the culture – and the need to defend it from the tyranny of corporate greed and atrocities from the government. The recording features alternating speeches from Bai Bibiyaon Bigkay, the fierce Manobo woman chieftain who was dubbed as the Gabriela Silang of Mindanao. It was written by Tunog Bobongan and arranged by Onie Badiang of the famous Yano and Asin. Among those who collaborated were Gary Granada, Popong Landero, Tres Marias (namely Lolita Carbon, Bayang Barrios and Cookie Chua), Davao artist Maan Chua, Pol Torrente, Brownman Revival, Gloc-9 and BLKD. The collaboration is like a Pinoy version of “We Are The World.” Only this time, it’s about battling the tides of impunity.

LAPIS has organized several concerts, events, recordings and videos for this campaign. Without a doubt, among the most active is the full-blooded Lumad from the Manobo tribe, Bayang Barrios, who is also a LAPIS board member.

 Juan Miguel Severo

Known for his pieces “Ito Na Ang Huling Tula Na Isusulat Ko Para Sa Iyo”, “Mga Basang Unan” and “Naniniwala Ako” and made more famous for his role in the trending teleserye ‘On The Wings of Love’, spoken word artist Juan Miguel Severo transformed the usual jilted lover image into a more meaningful hugot – hugot for the people.

Like many other artists, Juan Miguel was moved by the horrendous killings of our Lumads in Mindanao. During the Manilakbayan of our indigenous peoples, Juan Miguel visited the Kampuhan sa Liwasan a few times and learned about more heartbreaking stories than his own lovelorn poetry.

If that is not enough, he used his talent to issue a sharp message on the APEC, while many were railing about personal inconveniences brought by the summit.

Concerned Artists of the Philippines

Seventy-four workers were burned alive inside the Kentex slipper factory in Valenzuela City last May. This tragic incident stirred the Concerned Artists of the Philippines (CAP) to create in condemnation of the injustice experienced by Filipino workers.

Four months after the tragedy, CAP organized an exhibit called “Justice for Kentex Workers Art Exhibit” as a fundraiser for the 74 victims. CAP showcased artworks created by the families of the victims, the residents near the burnt factory and members of the academe.

CAP’s Neil Doloricon, Aba Lluch Dalena and Lisa Ito facilitated the event.

 Juana Change

This woman is definitely a head turner.

In any protest or occasion, Juana Change or Mae Paner is among the darling of the crowd because of her much-awaited costumes or attires that befits the issue of the day. When stepping on the stage, her performance art engages the crowd, agitates and inspires them.

From being an avid campaigner of Noynoy Aquino during his candidacy for president, Juana Change had a change of heart after the pork barrel issue was exposed and directed to him. She wrote in her Facebook account, “I campaigned for PNoy believing na sya na ang magiging daan para sa tunay na pagbabago! Ok fine…MALI AKO!”

Her most striking attire this year would be her BRP Sierra Madre headdress during the commemoration of the Philippine Independence Day where protests were conducted at the Chinese Embassy and the US Embassy.

She is also known for her ‘Kwentaxi’, a book that compiles anecdotes from her taxi ride experiences and conversations with drivers, published online by Coconuts Manila.

 Ang Gerilya

A group with unmitigated talent in the visual arts, Ang Gerilya has been a staunch supporter of people’s issues from inception. From t-shirt designs to 15-feet murals, the beguiling works of the group possess a style or stroke that has become familiar to many and that has made history and revolution fashionable. The group continues to make artworks that are socially relevant and at the same time integrates the tenets of Philippine history, especially on icons that show the historical struggle of the Filipinos for genuine freedom and national democracy.

Their most notable artwork for the year would be the backdrop of the #StopLumadKillings backdrop they created for the Manilakbayan 2015.

 Marlon Caacbay

His place in this list is well-deserved and indubitable.

Marlon was first organized in college under Musicians for Peace whose dictum is to “Propagate people’s music.” He integrated and organized among the lines of the youths, workers and urban poor and created music from their lives full of struggles and hope.

Marlon is the little drummer boy of the bands The Axel Pinpin Propaganda Machine and The Usuals before he decided to go to the countryside to serve the broader masses that toil everyday under the scorching sun and the rotten social system.

May 10 this year, members of the AFP killed Marlon. He was martyred at the age of 27. Yes, he has joined the 27 Club or musicians who died at the age 27 including Jimi Hendrix and Kurt Cobain.

Marlon is more than a memory now. His music lives and is beautifully arranged with the people’s epic.

Gloc-9

Drawing inspiration from the everyday struggles of Filipinos for his songs, the prolific composer and rapper has shown constant compassion for the oppressed.

During the campaign to save the life of Mary Jane Veloso from death row in Indonesia, Gloc-9 posted this in his Facebook account: “Sa kailaliman ng lahat kung mayroon tayong maunlad na Bansa o di kayay isang Bansa na nakakapag bigay ng disenteng kabuhayan ng mga mamamayan nito wala nang Pilipinong kailangan pang makipagsapalaran sa malayong lugar para lang sa mga Mahal sa Buhay. Sa kailaliman ng lahat.”

Less than a month later, Gloc-9 would post a video calling for justice for the victims of the Kentex fire tragedy.

In October, he performed in the “Mindanaw” music video for the #StopLumadKillings campaign.

Seems he does not lack the time and heart to be one with the people.

BLKD

From the mainstream scene to the underground.

Despite bashing from rivals during rap battles for his activism, MCs respect this former neophyte offstage. This Sinagbayan member helped other MCs in the Fliptop Battle League become enlightened on corruption, migrants, and nationalism among others. In his battles, BLKD uses his prowess for Filipino wordplay to debate political issues. His fellow rappers acknowledged that he helped change the “eksena”.

In 2015, BLKD was able to release his debut album entitled “Gatilyo,” recorded in collaboration with DJ Umph. The whole album is inspired by Andres Bonifacio and his unfinished revolution that he believed Filipinos must continue.

Be it a rap battle, rally or benefit gig, BLKD is present to “Represent!” the oppressed.

 John Arcilla and the cast of Heneral Luna

Heneral Luna was a well-celebrated movie that moved not only the audience but also its cast.

John Arcilla, the man behind the protagonist, admitted that the film has so much significance that it scares him. He said that after 120 years, the film is still relevant and that it is still happening. Arcilla is a member of the Concerned Artists of the Philippines and is also an environment advocate.

The cast had to review history and their well-known real-life characters to give life to the historical biopic. The movie would not have been as successful if not for well-played parts that made all the scenes and the lines more believable and heartrending.

Beyond the cursing, bloodshed and moustache, this well-executed film shed light to the blurred parts of our history and rekindled the nation’s sense of patriotism.

Max Santiago

If you mix witticism with activism, the product would be Max Santiago.

Visual artist turned Charlie Chaplin turned writer, Max has produced countless artworks distributed online and offline. His memes, posters, t-shirt designs and stickers are a source of humor or agitation (sometimes both at the same time). Too many are they that you may not know that what you may be sharing online or what you may be gawking at a rally may be a work of Max.

His work and reach in social media has made him a target of state forces, particularly the December 2015 harassment case involving him, Prof. Mykel Andrada of Pinoy Weekly and Archie Oclos and his girlfriend who are both visual artists.

Aldrein Silanga

This consummate visual artist is first and foremost an activist.

Aldrein Silanga, the Popular Struggle Committee Director of BAYAN NCR, is the indefatigable man behind the gigantic effigies we have seen paraded and burned in big protest rallies. Sometimes, one would think he could single-handedly finish any work must you tell him how, when and why a political cause asks for it.

He also painted on canvass the larger-than-life portrait of Ka Parago for the commander’s tribute in Metro Manila and the portrait of political prisoner Winona Birondo for the Portrayal benefit exhibit.

Edgie Uyanguren

This community radio anchor who hails from Davao City is the writer and composer of several songs that has been parallel to the #StopLumadKillings campaign. His voice and presence was made more familiar by countless performances in protest rallies and gatherings of people’s organizations.

For Manilakbayan ng Mindanao, he performed Pangiyak (composed by Roweno Rosales Caballes, Bing Lang and Danny Fabella), an evocative and catchy song with compendious matter of the Lumads’ plight and struggles. Other songs on Mindanao he wrote or performed were D’yandi, Talaingod, and Paskong Wala Nang Digmaan (composed by Levy Abad, Jr.).

PortrAYAL Exhibit artists

Human rights group Karapatan mounted an exhibit that gives face to today’s unsung heroes that the state has considered its enemy. Political prisoners were interpreted by visual artists through mostly wall-bound portraiture.

Among the artists who contributed were Dhan Louie Bautista, Rustum Casia, Maan De Loyola, Bheng Densing, Emil Mercado, Rensi Managase, Ding Royales, Aleli Drew Ayroso, Daniw Santiago, Arnie Jarabillo, Yasmin Almonte, Gwen Bautista, James Hermogenes, Cristina Ponce, Neil Doloricon, Lorraine Bermejo, Eden Ocampo, Jamica Lois Bonifacio, Manix Abrera, Boy Dominguez, Mylene Factora, Crisanto de Leon, Egai Fernandez, Renan Ortiz, Jesus Santiago, Melvin Pollero, Bryan Pollero, Oji Valencia, Adelson Genito, Jason Valenzuela, Ericson Acosta, Sim Tolentino, Buen Abrigo, Iggy Rodriguez, Jade Alfonso, Racquel de Loyola, Yani Ela, Aldrein Silanga, Tom Estrera III, Stephen Prestado, Rose Bucud, Ranma Ramones, Max Santiago, Enrico Maniago, Charlene Bayani, Glenda May Abad, Gerilya, Tinsley Garanchon, Pedro Bucud, Doris Rodriguez, Vivian Nocum Limpin, Linangan ng Kulturang Pilipino, Rowena Bayon and Francis Diaz.

Over 40 portraits were mounted in July at Maximillan Gallery, Tomas Morato, Quezon City.

Soc Jose and “I am a Political Prisoner” artists

Socrates ‘Soc’ Jose directed videos of artists portraying political prisoners. The artists delivered a monologue of political prisoners relating their capture by the military, their background and their beliefs. Boom Latorre from Sari and Kiri Dalena’s “The Guerilla Is a Poet” portrayed Arlene Panea; Mara Lopez, daughter of beauty queen Maria Isabel Lopez, portrayed Rhea Pareja; while Browman Revival’s vocalist Dino Concepcion portrayed Voltaire Guray.

 John Lloyd Cruz

Two things: 1) No, you’re not in a showbiz portal and; 2) yes, you’re still reading Manila Today.

Popoy swept us off our feet post-romcom and drama fare when he was interviewed for his controversial Metro Manila Film Festival entry (MMFF) “Honor Thy Father.” Going beyond the issue of disqualification of his film from the ‘Best Picture’ award in MMFF, the award-winning actor said, “we deserve a better nation.”

The actor starred and co-produced the well-made film telling of the plight of the people who become the underdogs in society, of those who had to resort to antisocial means in order to survive.

“If you ask me, hindi ako happy Filipino citizen kung ang pag-uusapan ay kung naibibigay ang service na karapat-dapat sa atin,” John Lloyd said.

While having resorted to cynicism in the past, John Lloyd’s perspective changed due to a friend’s advice.

“Sabi niya, mahirap naman mawalan ng pag-asa as long as merong mga taong nakikibaka para umunlad ang bansa. Kung may mga taong hindi nawawalan ng pag-asa, nakakahiya naman na kung pati ako susuko,” the young actor said.

Even Lloydie believes in #MayPagasa. So should you.

We hope this serves as an inspiration for artists everywhere to create for the people, to uplift the people with their craft. And may there be more art that are inspiring and uplifting than there are those that suppress and colonize the mind in 2016 (or ever).

Ang alaala raw ay marupok.

Nakasalalay sa dalawang dahilan ang katangian na ito ng alaala: una, hindi mahalaga sa isang tao ang isang bagay kung kaya’t agad itong nakakalimutan; o pangalawa, sadyang binaon sa limot ang isang bagay, bagama’t ang bagay na ito ay mahalaga.

Nanunuot sa kalamnan ng mamamayan ang mga alaala ng kahirapang araw-araw na dinaranas, habang nakalimutan na ng administrasyong Aquino ang mga pangako nito sa sambayanan.

Narito ang 15 isyung pilit na binabaon sa limot ng administrasyon ni Benigno Simeon Aquino III.

Manila hostage crisis

Saksi ang Quirino Grandstand sa dalawang mahahalagang pangyayari – ang pagtatalaga ni Benigno Aquino III bilang ika-15 pangulo ng Pilipinas noong Hunyo 30, 2010, at ang Manila hostage crisis dalawang buwan lang matapos maupo ang bagong administrasyon.

Ang Manila hostage crisis ang pinakaunang beses na nilayuan ni Aquino ang pagharap sa kanyang tungkulin bilang pinuno ng bansa. Dito unang beses lumaganap ang sentimyento ng publiko na bubuo sa mga terminolohiyang Noynoying at #NasaanAngPangulo.

Limang taon na ang nakalipas. Nananatili itong malagim sa alaala ng mga kaanak ng mga biktima, at pati sa mga overseas Filipino workers (OFW) sa Hong Kong na pinagbuntungan ng galit at diskriminasyon.

Ngunit tila hindi ito nagmarka kay Aquino, nang sinabi niya sa isang talumpati noong Setyembre 2010 na: “Our problems now, in two or three years we can say that they are laughable when we recall that they were not that grave.”

Pagpapanagot kay dating pangulong Gloria Macapagal-Arroyo

Hindi na bago sa administrasyong Aquino ang paninisi sa nakaraang administrasyon para sa mga “minana” nitong problema. Limang taon nang pangulo si Aquino at nasa huling taon ng kanyang termino ay si Arroyo pa rin ang sinisisi nito sa mga nakikitang depekto sa kanyang pamamahala.

Ibinandera ni Aquino ang pagpapatalsik kay Chief Justice Renato Corona bilang dambuhalang tagumpay sa kanyang kampanya laban sa korupsyon, nakitaan ito ng pulitikal na motibasyon. Ipinangalandakan ni PNoy ang pagpapanagot ng mga “nang-api sa sambayanan” – kasama na rito si Gloria Macapagal Arroyo – pero tila “chill” lang naman si Arroyo sa panahon ni PNoy.

Bagamat napapailalim sa hospital arrest si Arroyo, hindi pa siya nahahatulan sa mga kasong isinampa sa kanya. Ang iba pa niyang kaso – electoral fraud kung saan nakakuha siya ng bail sa halagang P1 milyon; graft sa NBN-ZTE Broadband deal; dalawang kaso ng plunder sa Iloilo Airport tax funds at fertilizer fund scam; at graft and plunder sa OWWA fund anomaly – ay ibinasura o pending sa Ombudsman. Base sa utos ng Korte Suprema noong Nobyembre 2015, suspendido sa Ombudsman ang kasong plunder ni Arroyo, na umuugat sa umano’y pagbubulsa niya ng P366 milyon na intelligence funds ng Philippine Charity Sweepstakes Office (PCSO). Sa katunayan, tatakbo ulit siya bilang kinatawan ng ikalawang distrito ng Pampanga.

DAP at PDAF

Malinaw ang desisyon ng Korte Suprema hinggil sa Disbursement Allocation Program (DAP) ni Aquino: ito ay labag sa Konstitusyon.

Malinaw gayundin sa madla ang pandarambong ng bilyun-bilyong piso ni Janet Napoles at ng mga matataas na opisyal ng gobyerno gamit ang Priority Development Assistance Fund (PDAF). Ang pagkakalantad ng pork barrel scam ay dumulo sa pagdedeklara ng Korte Suprema na labag sa Konstitusyon ang PDAF (Congressional pork barrel). Sa panahon ni Aquino naitala ang pinakamataas na PDAF (pangulo at sangay ng ehekutibo ang nagmumungkahi ng laki ng kabuuang PDAF sa pambansang budget at siya ring nagre-release nito sa mga Congressman at Senador).

Sa kabila nito, mabagal ang usad ng kaso sa mga sangkot sa PDAF o ‘pork barrel’ scam. Itinakda sa Enero 2016 ang paglilitis kina Janet Napoles at Gigi Reyes sa Sandiganbayan. Hindi pa kasama sa nakatakdang petsa ang iba pang kinasuhan ng plunder. Dagdag pa rito, mariing dinedepensahan ni Aquino ang mga alyadong sina agriculture secretary Proceso Alcala at budget secretary Butch Abad na parehong nadawit sa scam.

Ipinagmalaki rin ni Aquino sa pagdalaw sa ibang bansa na sa paglaban ng kanyang administrasyon sa korapsyon ay naipakulong ang tatlong senador. Mula rin nang sumambulat ang pork barrel scam, mga kalaban sa oposisyon lamang ang nakasuhan kahit na may mahabang listahan mula sa mga whistleblower. Sinabi rin ng Department of Justice na hindi na ito magsasampa pa ng dagdag na kaso sa mga nadawit sa scam.

Patuloy pa ring ginigiit nina Aquino at Abad na ginawa ang DAP “in good faith” sa gitna ng pag-iimbestiga ng Ombudsman, habang may bago nang pork barrel sa 2015 at 2016 pambansang budget sa porma ng lump-sum appropriations.

Freedom of Information Bill

Itinampok ni Aquino ang Freedom of Information (FOI) Bill bilang isa sa mga prayoridad ng kanyang administrasyon. Sa kanyang pagbitaw ng pangakong magiging priority bill ito, mabibigyang tiyak na hubog na ang nakasaad sa 1987 Konstitusyon na karapatan ng mamamayang makakaalam at makikialam sa mga usaping pampubliko.

Mula noong naihalal siya, hindi binanggit ni Aquino ang FOI Bill sa kanyang unang State of the Nation Address. Hindi rin niya ito binanggit sa ikalawa, ikatlo, at sa mga susunod pang SONA. Hindi rin ito nilinya ni Aquino na prayoridad matapos ang ilang pagbubukas ng Kongreso.

Ipinasa na ni Aquino ang buong responsibilidad sa pagpasa ng FOI Bill sa Kongreso. Iginiit niyang bukas at matapat naman ang kanyang administrasyon kahit walang FOI Bill. Kung mayroon pa raw mga pagkukulang sa panukalang batas, ang Kongreso raw ang dapat managot at hindi siya.

Agosto 2015 nang idineklara ng isang grupo na patay na ang FOI Bill.

“From our years of campaigning for the passage of the FOI Act, this we know for certain: without decisive support from the President and the leadership of the House of Representatives, the bill will not pass,” sabi ng Right To Know, Right Now! Coalition sa kanilang pahayag.

Hacienda Luisita

Labing-isang taon nang ginugunita ng mga manggagawang-bukid ang masaker sa Hacienda Luisita, ngunit tinalikuran na ni Aquino ang pangako ng lupa at hustisya sa mga magsasaka ng asyenda.

Noong Agosto 2014, naghain ang mga magbubukid ng mosyon na muling buksan ang kaso laban sa mga sangkot sa masaker, ngunit agad itong ibinasura ng Ombudsman. Hindi dapat kalimutan na si Aquino ang Congressman saklaw ang Hacienda Luisita sa panahon ng masaker at kinanlong ng mga Cojuangco at Aquino sa kanilang bakuran ang mga pulis at militar na nagpaulan ng bala sa mga magsasaka.

Inaprubahan man ng Korte Suprema ang pagpapamahagi ng Hacienda Luisita noong 2012 ay nananatiling tigang at tiwangwang ang malalawak na lupain ng asyenda. Imbes na palay o mais ang matutunghayang nililinang ng mga magsasaka, public-private partnership (PPP) sa anyo ng solar power plant ang makikitang pinoprotektahan ng de-sementong bakod at watch tower ng mga tauhan ng mga Cojuangco-Aquino.

Mariing tinututulan ng mga magbubukid ang proyekto sapagkat nasasaklaw nito ang 500 ektaryang lupaing agrikultural na inagaw ng Luisita Realty Corporation – kompanyang pagmamay-ari ng mga Cojuangco-Aquino – at RCBC, upang pagtayuan ng nasabing solar power plant.

Ang proyektong solar power plant ay pinakahuli sa serye ng pangangamkam ng lupa ng pamilyang Cojuangco-Aquino gamit ang pandarahas, pagsasampa ng gawa-gawang kaso, paninira ng pananim, at pagbabakod sa lupang agrikultural.

PPP sa kapinsalaan ng mga mamamayan

Ang isinasagawang PPP sa Hacienda Luisita ay isa lamang sa maraming proyektong imprastrukturang ibinibida ng administrasyong Aquino. Tinaguriang flagship program ng pangulo, ang PPP sa esensya ay naglalayong ibigay sa malalaking negosyo ang kalakhang kontrol ng mga pampublikong serbisyo.

Sa likod ng mga pangakong hanapbuhay at kaunlaran, nagdulot ang PPP ng sapilitang pagpapaalis ng mga maralitang tagalungsod sa kanilang mga komunidad. Mahigit isang milyong indibidwal ang mawawalan ng tahanan at hanapbuhay sa pinakamalaking PPP ni Aquino, ang Laguna Lakeshore Expressway-Dike Project (LLEDP).

Sa nakaambang MRT-7 PPP, mahigit 11,000 magsasaka at maralitang tagalungsod sa Quezon City, Caloocan, at San Jose del Monte, Bulacan, ang maaagawan ng mga sakahan at tirahan.

At habang nagdudulot ng sakit sa ulo ang matinding trapik sa mga lansangan ng Metro Manila, dagdag na sakit sa bulsa ang tumataas na pamasahe at panganib sa buhay ang bulok na pamamalakad sa MRT at LRT.

Ang mga PPP na sinimulan at nais pang pagtibayin ni Aquino sa pamamagitan ng batas para dito ay pagtatanggal ng gobyerno sa responsibilidad na mamahala at magbigay ng de-kalidad at abot-kayang serbisyo at utilidad sa mamamayan. Samantala, ginagastusan ng gobyerno ng malaki ang mga PPP para lang pagkakitaan ng mga pribadong negosyo.

Kriminal na kapabayaan sa mga nasalanta ng mga bagyo

Dalawang taon na mula nang winasak ng Bagyong Yolanda o Haiyan ang Silangang Visayas. Halos isang milyong pamilya o limang milyong indibidwal ang naapektuhan.  Sa dalawang taon na iyon, hindi pa nabibigay ang tulong-pinansyal habang inirereport ng Commission on Audit ang mahigit isang bilyong pondong hindi pa nagagamit; nabulok na lang ang bigas, noodles, de lata, at iba pang relief goods na mabagal na ipinamamahagi; at nakatira pa rin sa tent ang mga pamilya na hindi pa rin nabibigyan ng relokasyon at pabahay habang pinahihintulutan ang mga malalaking negosyong magtayo ng istruktura sa “no dwelling zones”.

Hindi lang makakalimutin ang pangulo at binitawan ang responsibilidad sa mga biktima ng Yolanda, kundi wala rin itong kahit kaunting bahid ng malasakit. Hindi hinarap ni Aquino ang mga biktima nang nagpunta sila sa Maynila sa ika-100 araw mula noong Yolanda. Nakuha pa ng pangulo na sabihing, “Dahil tila naasikaso nilang pumunta dito, puwede naman sigurong maasikaso ‘yung pangkabuhayan nila doon.” Hindi rin niya binisita o dinaluhan ang paggunit sa pananalasa ng bagyong Yolanda sa pagsasabing “hindi ako imbitado.”

Ang kaso ni Mary Jane Veloso

Si Mary Jane Veloso ay nakakulong at nahatulan ng kamatayan sa Indonesia simula pa 2010. Hindi nakapag-apela si Mary Jane sapagkat wala siyang translator at hindi naunawaan ang pagdinig.

Limang taon na ring lumalapit ang pamilya ni Mary Jane sa Department of Foreign Affairs (DFA) dito sa Pilipinas, pero paulit-ulit lang silang binalewala. Nagdesisyon ang pamilya ni Mary Jane na sa halip na ipamasahe tungong DFA ang kanilang pera ay ipunin na lang ito para ipadala kay Mary Jane. Itinago rin umano ng gobyerno ang pamilya Veloso sa Indonesian media at maging sa lokal na media. Ika nga sa nanay ni Mary Jane na si Celia Veloso, “matagal na panahon na natulog ang kaso ng anak ko.”

Sa gitna ng napakalawak na suporta mula sa lokal at internasyunal na komunidad, inangkin ni Aquino ang karangalan matapos bigyan ni Indonesian president Joko Widodo ng reprieve si Mary Jane. Ngunit nang bago ang araw ng nakatakdang pagbitay, ang sagot ni Aquino sa pagdulog ng tulong ni Celia: I did not create your problem.

Kung tutuusin, totoo naman na ginawa ng administrasyong Aquino ang kinakaharap na kaso ni Mary Jane. Pinasidhi ni Aquino ang pagpapadala ng mga manggagawa sa labas ng bansa sa pamamagitan ng labor export policy, sa halip na gumawa ng mga trabaho sa Pilipinas.

Sunog sa pabrika ng Kentex

Kung nakakulong sa mahirap na kalagayan ang mga OFW tulad ni Mary Jane, nagmimistulang bilanggo rin ang mga manggagawa sa Pilipinas sa likod ng rehas ng kontraktuwalisasyon at mababang sahod.

Sa kaso ng Kentex, nagsilbing piitan ang pagawaan ng tsinelas para sa mahigit isang daang kontraktwal, na kumikita lamang ng P202 bawat walong oras na trabaho. Mayo 13, 2015, 74 sa kanila ang hindi na nakalabas nang ang piitan ay naging pugon.

Napag-alamang walang fire permit mula sa Valenzuela Bureau of Fire Protection (BFP) ang Kentex. Sa kabila ng kawalan ng permit ay inisyuhan ang pabrika ng business permit ng lokal na pamahalaan ng Valenzuela.

Nalaman rin sa imbestigasyon na walang fire alarms, fire extinguishers, fire exits, sprinkler systems, maayos na lagayan ng mga kemikal, at malinaw na tatak sa mga kemikal. Gayunpaman, nakakuha ng certificate of compliance mula sa Department of Labor and Employment (DOLE) ang pabrika para sa general labor standards and occupational safety and health standards.

Mahigit 7 buwan na ang nakalipas, ngunit walang konkretong usad ang mga kasong hinaharap ng mga responsable. Walang ni isa ngayong nananagot sa likod ng rehas.

Pagkakasangkot sa mga anomalya ng mga matataas na upisyal ng gobyerno

Pawang naging slogan sa pangangampanya ni Aquino noong 2010 ang linyang “Kung walang kurap, walang mahirap.” Gayunpaman, sa dami ng mga anomalyang kinasasangkutan ng mga myembro ng kanyang gabinete, naging lumang retorika na lang ang linyang ito.

Iilan lamang sa mga anomalyang nangyari sa ilalim ng administrasyong Aquino ay ang paglikha nina Aquino at budget secretary Butch Abad ng DAP; iligal na transaksyon sa mga lisensya ng armas at ang pagkakasangkot sa Mamasapano incident ni PNP chief Alan Purisima; pagpirma ng maanomalyang kontrata sa MRT-3 ni transportation secretary Emilio Abaya; kasong bribery ni Philippine Amusement and Gaming Corporation (PAGCOR) chairperson Cristino Naguiat; pagkakasali sa pork barrel scam at garlic import permits racket ni Agriculture secretary Alcala; at kasong sugar smuggling ni dating Land Transportation Office (LTO) chief Virgie Torres.

Ang mamamayan ang nagbabayad sa mga kasalanang ito. Samantala, malaya mula sa pananagutan silang mga nakaupo sa pwesto.

Kapayapaan sa Mindanao

Tila maraming balakid ang Daang Matuwid tungo sa ganap na kapayapaan sa Mindanao. Ang kabalintunaan dito ay ang administrasyong Aquino mismo ang naglagay ng mga balakid na ito.

Binawi ng ilang mambabatas sa Kongreso ang suporta nila sa Bangsamoro Basic Law (BBL) matapos ang pumalpak na Oplan Exodus sa Mamasapano, Maguindanao noong Enero 2015.

Sa report ng PNP, si Aquino ang may pinakamalaking kasalanan sa Oplan Exodus, dulot ng paglabag niya sa PNP Chain of Command. Nalantad din ang pagkakasangkot ng US sa pagpaplano at pagbigay ng lohistikal na suporta sa operasyon, na mas malaking paglabag sa soberanya at Konstitusyon.

Base sa takbo ng BBL sa Kongreso, malabo nang maipasa sa termino ni Aquino ang isang batas na tutugon sa mga pangangailangan ng mga mamamayan sa Mindanao at naaayon sa mga nakasaad sa pinirmahan ng Government of the Republic of the Philippines (GPH) at MILF na Comprehensive Agreement on the Bangsamoro (CAB). Malayo na rin sa pinagkasunduang CAB ang Basic Law on the Bangsamoro Area of Responsibility o BLBAR na sinusulong sa Senado.

Impunity

Anim na taon nang naghahanap ng hustisya ang mga kaanak ng mga namatay sa Ampatuan massacre – kasama rito ang 32 myembro ng media – subalit tila nabaon na ito sa hukay sa mabagal at pribadong paglilitis sa kasong walang ni isa pang nahahatulan. Nakapagpiyansa naman ang mga pangunahing suspek nito bagamat nahaharap sa 58 kaso ng pagpatay.

Hindi pa rin nabibigyang-linaw ang mga kaso ng sapilitang pagkawala nina Jonas Burgos, Karen Empeño, at Sherlyn Cadapan, ang pamamaslang kina Eden Marcellana at Eddie Gumanoy at marami pang ibang pilit na pinatahimik ng estado at militar. Sa panahon naman ni Aquino, may 27 biktima ng sapilitang pagkawala at 304 biktima ng extrajudicial killings ayon sa datos ng Karapatan.

Pinagtatakpan ng gobyerno ang madugong tala ng paglabag ng karapatang pantao ng mga matataas na opisyal nito sa Armed Forces of the Philippines (AFP). Tila pinagmamalaki pa ng administrasyon ang madugong rekord nina AFP commanding general Eduardo Año at retiradong Eastern Mindanao Command chief Aurelio Baladad sa pagtataas ng ranggo ng mga ito at ang pagkakanlong sa dating Army general na si Jovito Palparan sa loob ng kampo militar sa halip na normal na piitan.

Sistematikong pamamaslang ng mga katutubo sa ilalim ng Oplan Bayanihan

Bago pa man nag-trend ang hashtag at kampanyang #StopLumadKillings nitong huling bahagi ng 2015, matagal nang kinukundena ng mga Lumad at mamamayan ng Mindanao ang pamamaslang ng mga katutubo. Ang pamamaslang kina mining activist Juvy Capion at Father Fausto ‘Pops’ Tentorio noong 2012 at ang masaker sa Pangantukan sa Bukidnon ay ilan lamang sa mga halimbawa.

Nanaig ang boses ng nagkaisang mamamayan nang maganap ang masaker sa Lianga, Surigao del Sur na ikinasawi nina Alcadev executive director Emerito Samarca at mga lider-katutubo na sina Dionel Campos at Datu Juvello Sinzo.

Gayunpaman, mariing pinagtatakpan ng gobyerno at ng AFP ang masaker sa Lianga at ang kabuuang sistematikong pamamaslang sa Lumad, sa ngalan ng Oplan Bayanihan at ng malalaking korporasyong mina. Ipinapakalat nitong tribal war daw sa pagitan ng mga grupong Lumad ang dahilan ng masaker; training ground umano ng New People’s Army (NPA) ang mga eskwelahang itinayo ng Lumad tulad ng Alternative Learning Center for Agriculture and Livelihood Development (Alcadev); NPA raw ang pumapatay ng mga Lumad; ayon sa AFP, 60% ng Lumad ay myembro ng NPA; itinanggi ng AFP ang koneksyon nito sa mga grupo ng paramilitar; at binaluktot ang pahayag ni UN special rapporteur Chaloka Beyani upang palakasin ang sinabi ng AFP na binibihag ng mga grupong komunista ang mga Lumad na lumikas sa UCCP Haran Center Sa Davao.

 Mamasapano

Kumpirmado ang pagkakasangkot ng Estados Unidos sa Oplan Exodus sa Mamasapano, Maguindanao. Humantong ang operasyong ito sa pagpatay sa 65 Pilipino – 44 myembro ng PNP-Special Action Forces, 18 myembro ng MILF at Bangsamoro Islamic Freedom Fighters (BIFF), 3 sibilyan – at paglikas ng libu-libong mamamayan.

Kasalukuyang isinasagawa ang pagkakaso sa mahigit 13 miyembro ng MILF at anim na miyembro ng BIFF, habang mariin ang pagtanggi ng gobyerno, pulis, at US ang presensya ng mga Amerikano sa command post at sa lugar kung saan nangyari ang labanan. Walang napapanagot sa hanay ng mga nakaupo sa pwesto. Maraming ‘alternative truths’ ang sumulpot. Nadiskaril ang pagsasakatuparan ng Bangsamoro Basic Law (BBL).

Patuloy na panghihimasok ng US sa Pilipinas

Kailangan lamang tignan at suriin ang mga polisiya sa ekonomiya at militar na pinagkasunduan ng US at Pilipinas upang makapagsabing ang huli ay kolonya pa rin ng una.

Nilalayon ng Enhanced Defense Cooperation Agreement (EDCA) ang panunumbalik ng mga baseng militar ng US sa Pilipinas. Pinapahintulutan ng rotational access agreement ang US na gamitin ang mga daungan at paliparan ng bansa, magtambak ng mga kagamitang pang-militar, magtayo ng mga imprastruktura, at magpadala at magpalagi ng mga tropang Amerikano kahit saan man sa bansa.

Ang EDCA ang nagbibigay ng katwiran sa mga tropang US na mag-rest and recreation sa mga lugar na malalapit sa mga baseng militar tulad ng Angeles at Olongapo. Kasalukuyang ginigiit ng mga mamamayan ang pagpapakulong kay Joseph Scott Pemberton sa National Bilibid Prison para sa guilty verdict sa kasong homicide ni Jennifer Laude.

Bilang bahagi ng ‘pivot to Asia’ ni Barack Obama, na pinagmamalaki niyang parehong makakatulong sa ekonomya ng US at ibang bansa, napagkasunduan ng US at Pilipinas ang mga polisiya upang mas mapabilis ang kalakalan sa dalawang bansa. Kabilang ang Pilipinas sa Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) at Association of Southeast Asian Nations (ASEAN), na parehong pakana ng US. Nariyan din ang mga polisiyang sinusunod ng Pilipinas sa ilalim ng World Bank at World Trade Organization.

Mula sa mga pang-ekonomyang panukalang ito, nagsanga-sanga na ang mga programang pro-US at anti-mamamayan: Oplan Bayanihan; PPP; minimum wage at kontraktuwalisasyon habang nagmamahal ang mga bilihin at serbisyo; conditional cash transfer program (CCT); hindi makatarungang tuition fee payment schemes habang taun-taong nagmamahal ang matrikula at iba pang bayarin habang nagkakaroon ng budget cuts sa state universities at colleges (SUCs); academic calendar shift sa mga unibersidad; pagtanggal ng Filipino at iba pang makabayang asignatura sa batayang curriculum sa college; K+12; at marami pang iba.

Mahigpit ang kapit ng US sa politika, ekonomya, kultura, at militar na usapin ng Pilipinas. Hawak ng mga kuko ng agila ang leeg ng mayang pinagkaitan ng layang lumipad.

Maraming kaparaanan ang pamahalaan at ang sistemang pinapalooban ng lipunang Pilipino na pinapanatili ng US upang makalimot sa paglalapastangan nito sa mamamayan.

Nariyan ang mga kasangkapang telebisyon, radyo, Internet at iba pang institusyong nagpapalimot sa aktwal na danas ng tao. Nariyan ang mga pwersa ng estadong nagpapatahimik sa mamamayang umalpas sa laylayan ng katahimikan. Ang mga aparatong ito ay pumapaslang sa danas, pumapaslang sa alaala, pumapaslang sa laban tungo sa ganap na pagbabago.

Ngunit hindi marunong lumimot ang mamamayan. Hangga’t nananatili ang kaayusang mapang-api, hangga’t pataas nang pataas ang bilang ng mga patay at namamatay sa kahirapan, hinding hindi lilimot ang mamamayan.

Ang alaala raw ay marupok, ngunit nagiging totoo lamang ito kung siyang tumatangan ng alaala ay walang pakialam sa halaga nito. Alam nating lahat ang kaparusahan ng mga nakakalimot. Magiging malupit ang kasaysayang lilikhain ng nakakaalala.

Ilan sa mga madalas natin napapanood sa telebisyon o nakikita sa mga billboard ay ang kilalang personalidad na si Kris Aquino. Lalo pang kumalat ang personahe ng tinaguriang “Queen of All Media” dahil sa kanyang mga nilalabas na opinyon sa iba’t ibang isyu sa bansa na dumudulo lang sa maraming ulit na pagtatanggol sa kanyang “Kuya Noy,” walang iba kundi ang Pangulong Noynoy Aquino. Kahit tila harmless o walang direktang pinatutungkulan ay timing naman ang mga post ni Kris sa mga iniindang isyu ng bayan. Kumalat din at pinulutan ang mga kumento ni Kris na batbat ng kamanhiran, lampas sa matwid, mapagparangya o mapanghamak—mga ipinupukol ding puna sa kanyang kapatid na pangulo. Peas of the same pod?

Depende sa kung anong mas kumbinyente, si Kris ay nagkukumento bilang kapatid ni Noynoy, Presidential Sister o entertainment industry personality. Ang kalituhan sa pangunahing papel sa buhay ni Kris marahil ang nagtutulak sa mga netizen na himay-himayin ang bawat salita ni Kris.

Ang mga sumusunod ay ilan sa mga kanyang kumento/pahayag na nagmula sa kanyang mga social media accounts at panayam sa telebisyon:

1.“Nahihiya lang akong mag pretend pa to be okay when I still have a long way to go… I owe you & I owe myself this HONESTY.”

Tugon ito ni Kris sa mga bumabatikos sa mga kumento niya o pagtatanggol sa kapatid. Ang mga pambayan at pulitikal na usapin ay nagiging usaping personal o pampamilya sa mga post at kumento ni Kris Aquino. Kung kaya’t may mga pumupuna sa kanyang mga pagkukuwento tungkol kay PNoy o pagdepensa dito na akala mo bang hindi nakasalalay ang buhay, kabuhayan o dignidad ng milyun-milyong Pilipino sa performance ni PNoy o sa mga isyung sinasawsawan ni Kris. Sa isang iglap, nauwi nang muli sa personal values ang usapin: HONESTY.

2.”Mayor Duterte, hello, friends na tayo. Dahil hindi mo pinanalo si Noy nung 2010, sa 2016 dapat manalo ako”

Ayon kay Kris Aquino noong bumisita sa Davao, pabirong banggit niya kay Mayor Rodrigo Duterte ang salitang dapat manalo siya sa 2016 elections. Bali-balita noong tatakbo si Kris sa pagka-senador.

3.“Hindi ako pakitang tao…”

Matapos ang engkwentro sa Mamasapano na ikinamatay ng 44 Special Action Force commandos, maraming mga netizen ang hindi nakagusto sa pagpo-post ni Kris ng isang picture ni Kris Aquino na dine-dedma ang isyu. Ilan sa mga komento ay pagiging insensitibo ni Kris.

4.Diwata ng Kagubatan

“Diwata ng Kagubatan” – as Ben Cab (Philippine National Artist) describe this photo of Kris Aquino that he took in Baguio. #KrisAquino #Love #repost from @krisaquino214

A photo posted by Krisy Girls GLOBAL (@krisaquinoglobal) on Sep 20, 2013 at 12:10pm PDT

#GGSS

5.“I will never again abuse my body because I was a slave to my work. My goal now is to achieve a healthy work and life balance.”

I’m headed home but I need to first say THANK YOU to my sons & siblings (Pinky & Manolo, Viel & Dodo, and PNoy who went straight to the hospital from the airport after his Cebu trip) – I had a severe, vascular headache from 3 PM while taping @kristvofficial_ig, threw up 3X when I got home at 6:30 PM & when my blood pressure was taken it was 150/100. My sisters insisted I go to the ER because my symptoms were alarming. At the ER my BP was 200/110. Just a bit higher could have caused a stroke. Thank you Dr. Ramos & Dr. Martinez (my cardiologists) & Dr. Tiongson (my neurologist) for taking good care of me. I had my complete bloodworks done upon waking up & also my ECG. I solemnly promise to follow all their instructions, take my medication & I will never again abuse my body because I was a slave to my work. My goal now is to achieve a healthy work & life balance. Last night was a scary wake up call for me & my loved ones, but it also made me realize how much my siblings & sons love & care for me. It really put my priorities in proper perspective. I was told to have complete rest for the next few days & to try to be stress free. So I’ll be signing off while I recuperate. ‘ P.S. PNoy said, “Kristina, yung sa Customs they’ll give a thorough explanation & a demonstration of the XRay machines to be used on Wednesday.” I hope that I remembered his message accurately & I pray for a peaceful resolution for all concerned. Bye for now IG Friends.

A photo posted by Kris Aquino (@withlovekrisaquino) on Aug 24, 2015 at 8:24pm PDT

Hiyang-hiya naman ang mga construction worker kay Kris.

6.“…I went to check on bathroom fixtures, tiles, and tried this bathtub. I really feel relaxed taking baths, but I want to be responsible about water consumption, so this half body bathtub felt like a happy compromise. ❤”

P 44,000 – bathtub

Maraming mga netizen ang nagtanong, nagtaka at bumatikos sa pagpaparangya ni Kris sa pagbili ng isang bathtub na nagkakahalagang P44,000, katumbas ng higit tatlong buwan na sahod ng mga manggagawang nakakatanggap ng minimum wage (higit na mas marami ang mas mababa ang sahod). Kung sa ganitong punto de bista titingin, tila kakatwa na ang pagbili ng mahal na “half-bathtub” ay para sa pagtitipid sa tubig.

7.“To all the OFWs & relatives/friends of our OFWs, I already forwarded your concerns w/c you very clearly stated on my thread in my previous post to those in a position to not only address them but hopefully study, clarify, and act on policies that have a direct impact on you, your sacrifices, and your love for family that motivates not just you, but all of us to work hard”

Post ito ni Kris sa kanyang Instagram matapos ang pangangalampag ng mga netizen at grupo na sumusuporta kay Mary Jane Veloso.

8.Our whole family prayed, of course for Mary Jane and her family, but I prayed deeply for the Holy Spirit to guide my brother & his government to find a way to spare the life of a fellow Filipino. To find a reason compelling enough for the Indonesian govt to give Mary Jane Veloso a reprieve, and it came because of testimony regarding the greater problem of HUMAN TRAFFICKING. I prayed for God to bless our relations w/ Indonesia… Australia, Brazil, Nigeria, and even an Indonesian died by firing squad.

I kept quiet & just prayed. Left & right paulit ulit na walang ginawa, walang effort, walang malasakit, patalsikin, walang nagawa si Noynoy. (Thank You Manila Bulletin for the accurate front page.) Our whole family prayed, of course for Mary Jane and her family, but I prayed deeply for the Holy Spirit to guide my brother & his government to find a way to spare the life of a fellow Filipino. To find a reason compelling enough for the Indonesian govt to give Mary Jane Veloso a reprieve, and it came because of testimony regarding the greater problem of HUMAN TRAFFICKING. I prayed for God to bless our relations w/ Indonesia… Australia, Brazil, Nigeria, and even an Indonesian died by firing squad. From the New York Times I quote: “Saying Indonesia had a right to exercise its drug laws, Mr Joko’s govt. rejected international pleas to cancel the executions, including from Ban Ki Moon, Secretary General of the United Nation.” I firmly believe that we must respect the laws of each country, and as Filipinos we will take offense when other countries will dictate upon us… But we are a God fearing, faithful nation. And He heard our collective prayer. And I kept quiet w/ the endless attacks against PNoy because that was his reminder to me, but today it is my right & my privilege to say, I AM PROUD of my brother. I AM PROUD OF MY PRESIDENT.

A photo posted by Kris Aquino (@withlovekrisaquino) on Apr 28, 2015 at 10:05pm PDT

Lahat ay nagbunyi sa pagkakasalba ni Mary Jane Veloso pero may hindi pa rin nagpalampas sa pag-intindi pa nito sa relasyon ng Pilipinas sa Indonesia. Diplomat si ate?

9.“Napakalinaw na SUPER OKAY si PNoy nung Friday because diba nakuha pa nyang pag trip-an & spoof how I talk. #TRUTH #wagmagimbento”

I still keep hearing the utterly baseless & senseless story about my brother having collapsed Friday night… I am posting our text exchange from March 20, Friday w/ a time stamp of 9:34 PM. If you follow my IG account Thursday after A&A we traveled to Pradera in Lubao, on Friday I posted several pics from our Pampanga taping, on Sunday night on www.withlovekrisaquino.com I posted a TRAVEL LOVE entry complete w/ a timeline of our PRADERA EXPERIENCE. Yesterday, today & tomorrow you’ve watched & will still get to watch it on #krisandbimbysummertv on @kristvofficial_ig. Napakalinaw na SUPER OKAY si PNoy nung Friday because diba nakuha pa nyang pag trip-an & spoof how I talk. #TRUTH #wagmagimbento

A photo posted by Kris Aquino (@withlovekrisaquino) on Mar 24, 2015 at 1:06am PDT

Inilabas ni Kris Aquino ang screencaps ng palitan nila ni PNoy ng text sa kanyang Instagram, panahon ito ng kasagsagan ng usapin sa engkwentro sa Mamasapano. Habang nagtatanong ang publiko #NasaanAngPangulo para magpaliwanag at managot, madali lang kay Kris na sabihing SUPER OKAY lang ang naman ang pangulo kung nasaan man ito. Pero ‘yung bayan hindi okay, okay lang kaya sa kanyang i-factor in iyon?

10.Sa panahon ng laglag-bala

I don’t endorse @flypal but I want to commend them via this post- we flew the A330 going to Hawaii & the A340 on our way home. Both times the flights were so comfortable & the planes smelled fresh & clean, the crew both in the airport (NAIA & HNL) & on the plane were so pleasant, and most of all the special PAL Arroz Caldo was Pinoy comfort food at its BEST! Keep up the good work to all those working for our flag carrier! #Mabuhay

A photo posted by Kris Aquino (@withlovekrisaquino) on Nov 1, 2015 at 1:32am PST

Malayong-malayo talaga ang pribelehiyo ni Kris sa mga ordinaryong mamamayan. Kumbaga sa pelikula at telenobela, langit siya, lupa tayo.

Habang nag-aalala ang mga kababayan natin tungkol sa laglag-bala, si Kris Aquino naman ay nagsabing safe at maganda ang kanyang naging experience sa NAIA, kabaligtaran ang nararanasan ng isang ordinaryong pasahero.

11.MRT habol sa Lucky Me event!

Sa pangkalahatan, labas sa pagka-starstruck, hindi naman ikinatutuwa ng publiko ang pagpaparangya ng mga personalidad sa pagsakay sa mga bulok at sira-sirang tren. Araw-araw na pinagdudusahan ng mga commuter ang tren. Pero sa mga personalidad, ang pagsakay dito ay parang adventure lang na Instagram–worthy.

12.“Quits na tayo sa lahat ng nahirapan mag commute these past few days, patas ang mundo, patche patche naman ang balat ko.”

Extreme ang trapik at abala ang dinanas ng mga taga-Metro Manila sa linggo ng APEC Summit noong Nobyembre. Lampas dito, kawalan ng sahod, kabuhayan at kita para mga manggagawang arawan ang sahod at mga negosyo. Higit pa, ang mga tinutulak na polisiya ng iba’t ibang makapangyarihang bansa para mas tumindi ang kahirapan na nararanasan ng mga mahihirap na bansa tulad ng Pilipinas. Sa kabila nito, patas na raw tayo kay Kris Aquino dahil patse-patse ang balat niya dahil sa paglakad-lakad sa ilalim ng araw na naka-gown at naka-high heels.

Patche-patche balat ni Kris = Paghihirap ng sambayanan?

Nasaan ang hustisya?

13.“Why would I jeopardize our family’s good name and reputation when I have been earning millions the honest way?”

Matagal nang pinangangalandakan ni Kris ang pagiging top taxpayer niya. Sa isang banda, ang Kuya Noy naman niya ay kinilalang presidenteng may pinakamalaking PDAF (congressional pork), presidential pork at bumuo sa bilyun-bilyong DAP (iligal na lumpsum funds na may solong kontrol ang presidente). Hindi tuloy naiwasan ng mga netizen magkumento na ang tax ni Kris ay napupunta naman sa pork barrel ng Kuya Noy niya.

14.“I kept quiet w/ the endless attacks against PNoy because that was his reminder to me, but today it is my right and my privilege to say, I AM PROUD of my brother. I AM PROUD OF MY PRESIDENT.”

I kept quiet & just prayed. Left & right paulit ulit na walang ginawa, walang effort, walang malasakit, patalsikin, walang nagawa si Noynoy. (Thank You Manila Bulletin for the accurate front page.) Our whole family prayed, of course for Mary Jane and her family, but I prayed deeply for the Holy Spirit to guide my brother & his government to find a way to spare the life of a fellow Filipino. To find a reason compelling enough for the Indonesian govt to give Mary Jane Veloso a reprieve, and it came because of testimony regarding the greater problem of HUMAN TRAFFICKING. I prayed for God to bless our relations w/ Indonesia… Australia, Brazil, Nigeria, and even an Indonesian died by firing squad. From the New York Times I quote: “Saying Indonesia had a right to exercise its drug laws, Mr Joko’s govt. rejected international pleas to cancel the executions, including from Ban Ki Moon, Secretary General of the United Nation.” I firmly believe that we must respect the laws of each country, and as Filipinos we will take offense when other countries will dictate upon us… But we are a God fearing, faithful nation. And He heard our collective prayer. And I kept quiet w/ the endless attacks against PNoy because that was his reminder to me, but today it is my right & my privilege to say, I AM PROUD of my brother. I AM PROUD OF MY PRESIDENT.

A photo posted by Kris Aquino (@withlovekrisaquino) on Apr 28, 2015 at 10:05pm PDT

Ito ang reaksyon ni Kris sa panahon na patuloy binabatikos si Pangulong Noynoy Aquino sa iba’t ibang isyu na hinaharap ng kanyang kapatid. Parang sabi ni Kris, kanya-kanya lang iyan.

15. “I’ve learned more from pain than I could’ve ever learned from pleasure.”

Hindi man daw magsasalita ay marami namang nasabi ang mga t-shirt ni Kris na sinuot niya sa panahon ng enkwentro sa Mamasapano. Panahon din ito na in-unfriend o unfollow ni Kris ang ilang mga kaibigan at personahe sa showbiz na nagpakita ng pagkadismaya sa Mamasapano at sa mga sumunod pang mishandling ng gobyerno ni Noynoy.

Personal lang ang usaping ito kay Kris. Nasasaktan si Kris sa pambabatikos sa kanyang kapatid samantalang 69 buhay na ang nawala at libu-libo ang kinailangang lumikas. Sa puntong ito, parang ang mismong katauhan na ni Kris ang kabalintunaan sa isang lipunang nais magmalasakit sa naaapi at nais na tunay na umunlad ang bayan.

Kung dati ay sumikat si Kris sa pagiging prangka o candid, tila hindi na nananahimik ang netizen ngayon sa mga walang patumanggang post ni Kris, lalo pa sa mga manhid nitong kumento. Hindi rin pinalalampas ang mga pagpo-post niya tungkol sa kanyang yaman o ‘di kaya’y ang mga tungkol sa pangulo, sapagka’t sila’y mga public figure na may pananagutan sa bayan. Ginawang possible rin ng social media ang mabilis na feedback sa mga kumento ni Kris gamit ang platforms nito. Labas sa mga patuloy na umiidolo kay Kris o sa karangyaang kanyang kinakatawan, tila lumilinaw na ang lubos na kaibahan ni Kris (at ni PNoy) sa maraming ordinaryong Pilipino: ang kanyang uring panginoong maylupa na pinagmumulan ng kanyang mga manhid na kumento, mga double standard at kakaibang pananaw.

“Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya
Sa pagkadalisay at pagkadakila
Gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa,
Aling pag-ibig pa? Wala na nga wala.”

~ Pag-ibig sa Tinubuang Lupa ni Andres Bonifacio

Wala na ngang mas dakila at dalisay kaysa pag-ibig sa bayan, kung kaya’t kayang ialay ng maraming bayani noon at ngayon ang kanilang buhay hanggang sa kamatayan para sa paglaya at pag-unlad nito. Ang panambitang ito ni Andres Bonifacio na siguro ang kalubus-lubusang pahayag ng pag-ibig na nabasa ng marami sa atin, kung sa paraan na pananalita at tula. At marami pa ring nagsasabuhay nito sa kasalukuyan, lalo na sa hanay ng mga tumangan ng ‘di natapos na rebolusyong pagpapalaya ni Bonifacio at ng Katipunan.

Liban sa pakaunawa at pahayag ng pag-ibig na talamak ngayon sa tradisyunal na media at social media (halimbawa, sa mga telenobela, sa mga hugot, pick-up lines, pabebe, at iba pa), may tipo ng pag-ibig na hindi dominante sa kamalayan ng publiko, ngunit umiiral. Hindi viral, ngunit malaganap. Buhay ito sa mga kuwentong kalakip ng seryeng ito ng mga binyeta at salaysay ng mga relasyong mahusay na pinairal ang pag-ibig (sex love) at pagmamahal sa kauri (class love). Sapagkat may mga taong piniling ialay ang galing at talino sa bayan na nakatagpo ng kabiyak na ganoon din ang mithiin. Sa mga relasyong ito, ipinauuna ang pagmamahal sa bayan kaysa sariling kapakanan, gaya ng pagmamahalang Andres at Oryang. Ang mga pagsasamang tulad nito ay hindi tungkol sa pansariling kaligayahan lamang. Hindi ito umiinog sa pagkamal ng materyal na yaman. Hindi ito kinapapalooban ng maraming pagpapalubag sa sarili bagkus ay maraming sakrispisyo. Ang pagmamahalang ito ay walang pag-iimbot, hindi maramot at tunay na mapagmalasakit. Ang pinakamataas na pagpapahayag nito ay maaaring hindi magarbo at hindi sa materyal na paraan, hindi sa mga status o selfie sa social media, hindi sa mga rosas, tsokolate o date, hindi sa Araw ng mga Puso, kundi sa palagiang pagmamalasakit sa mamamayan at sa bayan. Sa mga pagsasamang ito umiiral at pinagsasanib ang pag-ibig sa karelasyon at ang pagmamahal sa bayan.

At mula sa matitingkad na taludtod ni Andres, pinababatid ng seryeng ito na hindi pa lipas ang pagmamahal sa bayan, gayundin na dapat nating itaguyod ang mapagpalayang pag-iibigan sa pamamagitan ng pag-aalay natin nito sa paglilingkod sa bayan.

1897 Mayo 1

Mahal kong Oryang,

Mali ka. Hindi kita nakasalubong upang sa dulo ng kalsada, ako ay liliko sa kanan at ikaw sa kaliwa. Sapagkat saan man tayo dalhin ng ating pakikibaka, ikaw lang ang aking itatangi at makailang ulit na ihaharap sa pulang bandila.

Hindi tayo nagpalitan ng mga kwento upang sa pinakahuling tuldok ng pangungusap, ang karugtong ay alingawngaw ng katahimikan. Walang pagod kitang aawitan ng imnong pambayan, Oryang. Hindi kailanman ako mauubusan ng salita upang maialay sa iyo bilang mga tula. Maging ang bulong at buntung-hininga’y magpapahayag ng pagsinta sa tulad mong umiibig din sa bansa. Hindi tayo sabay na tumawa, nagkatinginan, at tumawa pa nang mas malakas, upang sa paghupa ng halakhak ay may butil ng luha na mamimintana sa ating mga mata.

Loobin man ng Maykapal na pansamantala tayong magkawalay, tandaan mong ang halakhak at sigaw ng ating mga kasamahan ay sa akin rin. Hindi ka dapat masabik sa akin sapagkat ako’y mananatili sa iyong piling. Hindi kita niyakap nang ilang ulit upang sa pagkalas ng mga braso ko sayo ay maramdaman mong iniiwan kita.

Habambuhay akong magiging tapat sa ating panata, Oryang. Kapara ng binitawan kong sumpa sa ngalan ng bayan, tayo’y mananatiling katipun, kawal, at bayani ng ating pagmamahalan.

Hindi tayo bumuo ng mga alaala sa umaga, tanghali at gabi upang sa muli mong paggising ay maisip mong hindi tayo nagkasama sa pakikidigma. Hindi ko man hawak ang bukas, nais kong tanganan mo ang aking pangako na ilang ulit kong pipiliing mabuhay at pumanaw upang patunayan sa iyong mali ka.

At kung magkataong ako’y paharapin sa ating anak na si Andres, buo ang loob kong haharap sa kanya at sasabihin ko sa kanyang mali ka. Hindi ako bumati sa simula upang sa huli ay magpaalam.

Ikaw ang aking bayan,
Andres

*Nalimbag sa MAGHIMAGSIK: Mga Tula, Sulatin at Larawan ni Andres Bonifacio at ng Kabataang Makabayan

Mahirap ikahon sa isang makabuluhang sandali ang pamumulaklak ng relasyon nina Anabel at Tinay.  Walang paglalakad sa tahimik na kalsada ng alas-dos ng madaling araw, walang pagsisilong sa ilalim ng isang payong habang bumubuhos ang ulan, walang pagtatagpo ng mga matang naghahalili sa mga salitang hindi pa nasasabi.

Sabi nga ni Anabel, “boring” daw ang kwento nila, dahil wala silang maibabahaging iyak-tawang love story: walang nagkaroon ng amnesia o di kaya’y quarter life crisis, walang “big words”, walang malaking away na nagresulta sa hiwalayan at pagkaroon ng one more chance.

Sa madaling salita, hindi ito mapipiling materyal para sa susunod na pelikula ni Cathy Garcia-Molina.

“Mag away nga tayo minsan!” hamon ni Tinay kay Anabel.

“Sige, pagkatapos nitong interview,” sagot ni Anabel.

Nagkakilala sina Anabel at Tinay noong 2001, nagkuwentuhan sa isang birthday party noong 2005, at ilang buwan ang lumipas ay naghapag na ng panliligaw si Anabel. Maraming beses na “tinabla” ni Tinay si Anabel bago naging sila noong 2007.

Ang totoo, hindi boring ang isang relasyong hinuhubog sa init ng sumisingaw na kongkreto, sa lansangang umaalingawngaw ang sigaw ng mamamayang nagtatagpo sa iisang hangarin.

Hindi ko na rin kailangang idiin na pareho silang babae.

Ngunit ang kombinasyong ito – ang kilusan ng kababaihan, bakla at lesbiyana laban sa diskriminasyon at kanilang pakikipaglahok sa pakikibakang pambansa-demokratikong yumabong noon pang panahon ng Martial Law – ang pumukaw sa kanilang mapanlabang lakas.

Si Anabel – nakapusod ang buhok, katamtaman ang tangkad at sigurado ang bawat hakbang tuwing naglalakad – ay aktibo na sa lesbian movement mula pa noong siya’y mag-aaral ng kolehiyo sa Baguio. Habang si Tinay – maiksi ang buhok, may katangkaran, at kapansin-pansin ang suot na dangling earrings – ay naghintay ng tamang panahon upang makapag-out sa pamilya, mga kaibigan, at mga kasama.

Magkaiba man ang pinagmulan ng dalawa, pero pinagbuklod sila ng dalawang bagay: pareho silang kumikilos bilang mga kabataang aktibista sa mga kinabibilangang organisasyon at maigting ang pagnanais nilang sabihin na bagamat mahalaga ang usaping pagkakapantay-pantay sa kasarian, nangingibabaw pa rin ang pakikibaka para sa karapatan ng pangkalahatan sa ekonomya, pulitika, at kultura.

Humugot ang dalawa ng inspirasyon mula sa Lesbians for National Democracy (Lesbond) at Progressive Organization of Gays in the Philippines (Progay) na magkasunod na binuo noong 1992 at 1993. Aktibong lumahok sa mga aksyon laban sa National ID System ang mga miyembro ng Progay. Upang labanan ang diskriminasyon sa paggawa tulad ng hindi pantay na sahod batay sa kasarian, masikap na nag-organisa ang mga manggagawang lesbiyana sa Baguio City Export Processing Zone sa kabila ng “no union” policy.

Magsasampung taon na ang pagsasama nina Anabel at Tinay, pagsasamang kinulayan ng maraming maliliit na tagumpay sa kanilang buong panahong pagkilos sa mga organisasyong nagsusulong ng interes ng masa. Coordinator si Anabel sa Save Laguna Lake Movement at secretary general naman si Tinay sa pambansang chapter ng Karapatan Alliance for the Advancement of People’s Rights.

Kinikilala nila ang pananatili ng mga lumang kaisipan patungkol sa mga LGBT. Ilan sa mga laging tinatanong sa kanila ay kung sino raw ba ang lalaki sa kanilang dalawa, o kung sino ang naghahanapbuhay. Nagugulat ang mga kakilala ni Anabel kapag nakita siyang gumagamit ng facial wash, o natatawa kapag kalahating timba ng tubig lang ang kaya niyang buhatin.

“Akala ko tomboy ka,” sabi sa kanya.

“Nagdy-dysmenorrhea rin kaya kami tuwing nireregla!” pabirong sabi ni Anabel.

Sa kabila nito, mapangahas na hinaharap nina Anabel at Tinay ang pagwaksi ng mga kaisipang ito. Sa ganap na paglaya lamang ng mga Pilipino tuluyang magbabago ang pagtingin at pagtrato ng lipunan sa mga LGBT. Sa pambansa-demokratikong pakikibaka lang gayundin maaatim ng mamamayang Pilipino ang karapatan sa lupa, paninirahan, trabaho, edukasyon, at mismong karapatang mabuhay.

Wala naman raw kasing kasariang kinikilala ang pang-aapi. Hindi romantiko na parang hinango sa isang pelikula ang kwento ng ating lupang tinubuan, ngunit ang tapat at tunay na pagmamahal sa bayan ang magpapalaya sa mamamayan.

April 13, 1991. Tandang-tanda pa ni Isko ang petsa noong araw na pinapunta siya ng ‘bisor’ (supervisor) niya sa opisina ng personnel manager nila. Naglilinis siya noon sa boutique sa ikatlong palapag ng SM Makati. Pagkarating niya sa opisina ay binaybay ng personnel manager nila ang marami niyang paglabag sa patakaran ng SM tungkol sa uniporme. Sa SM kasi, lahat ng manggagawa sa serbisyo ay dapat nakauniporme na paglabas pa lang ng bahay nila tuwing papasok sa trabaho. Sa isip ni Isko habang sinasabi ito sa kanya, “Eto na, tatanggalin na ako.”

Lunch break. Masayang nakikipagkwentuhan si Maris sa mga katrabaho habang nakatambay sa opisina ng unyon ng mga manggagawa ng SM. Narinig niya na pinag-uusapan ng mga opisyales ng unyon na nagkaroon ng tanggalan. Narinig niyang nabanggit ang pangalan ni Isko. Hindi pa raw sigurado kung sinu-sino ang natanggal. Kinabahan siya.

Pagkauwi ni Maris nang gabing iyon, naabutan niya si Isko na nasa kwarto habang naglalaro ang dalawa nilang anak. Nagkatinginan lang sila. Ninamnam ang katahimikan ng bawat isa na parang alam na ang kanya-kanyang iniisip.

Kinabukasan ay pinag-usapan nila ang nangyari.

Natanggal nga si Isko at dalawa pa niyang kasamahan sa trabaho nang dahil lang sa uniporme. Pagdating lang sa SM kasi nagbibihis ng uniporme si Isko. Matagal na nilang inaasahan na kung magkaroon ng tanggalan ay tiyak na kasama si Isko doon.

Taong 1982, nagsimulang magtrabaho si Isko sa SM Makati bilang all-around utility worker. Si Maris naman ay 1984 napasok sa SM bilang saleslady. Doon na sila nagkakilala, nagkaligawan at kinalaunan ay nagpakasal. Parehong miyembro ng unyon sa SM, ang Sandigan ng Manggagawa sa Shoe Mart, sina Maris at Isko. Isa sa mga pinakaunang miyembro ng unyon si Isko at kinikilala bilang lider.

Tatlong araw matapos ang tanggalan, kinausap si Isko ng presidente ng unyon. Hinimok niyang mag-pultaym (full time) sa unyon si Isko. Tinanggap naman niya kaagad ang alok. Naisip ni Isko, wala naman siyang ibang tunguhin kundi buong panahong kumilos para organisahin at konsolidahin ang mga manggagawa sa SM para ipaglaban ang kanilang mga karapatan.

Sa SM noong mga panahon na iyon, nasa P 19 lang bawat araw ang sahod ng mga manggagawang kontraktwal at ang pagtaas ay depende pa sa performance. Istrikto ang oras para makapagbanyo kaya’t maraming nagka-UTI at sakit sa bato. Talamak na ang labor flexibilization at kontraktwalisasyon. Walang vacation leave at walang bayad ang overtime nila. Marami pa silang naranasang mapaniil na palisiya at pagtrato sa SM.

Mahirap para kay Maris at Isko ang mawalan ng trabaho ang isa sa kanila lalo na’t may pamilya silang itinataguyod. Pero nanaig sa kanila ang kagustuhan na kumilos para ipaglaban ang karapatan ng mga manggagawa at maging bahagi ng pagsusulong ng panlipunang pagbabago.

Parehong naniniwala si Maris at Isko na dahil sa lakas ng unyon, naipagtagumpay nila ang paggiit sa mas mataas na sahod, 15 araw na vacation leave at 15 araw na sick leave, union leave, libreng uniporme, bayad na oras ng trabaho kasama ang overtime, mas maiksing oras ng trabaho, pondo para sa kooperatiba at marami pang iba—anong hirap at karahasan man ang hinarap nila sa panahon ng welga para igiit ang mga ito.

Mahirap para kay Maris at Isko ang mawalan ng trabaho ang isa sa kanila lalo na’t may pamilya silang itinataguyod. Pero nanaig sa kanila ang kagustuhan na kumilos para ipaglaban ang karapatan ng mga manggagawa at maging bahagi ng pagsusulong ng panlipunang pagbabago. Handa silang harapin ang ganitong sakripisyo dahil hindi na lang kapakanan ng sariling pamilya ang kanilang iniisip kundi kapakanan na ng buong lipunan.

Taong 2003 nang muling pumutok ang welga sa SM. Isa na sa mga kinikilalang lider ng unyon si Maris. Simula kasi nang matanggal si Isko, mas naging aktibo na si Maris sa unyon dahil napagtanto niya na sobra-sobrang pang-aapi na ang ginagawa ng may-ari ng SM sa kanyang mga manggagawa. At para kay Maris, hindi pwedeng wala siyang gawin.

Kasama si Maris sa 243 iligal na tinanggal ng SM dahil sa pagsama sa welga. Hindi rin nagtagal mula nang matanggal sa trabaho ay walang pag-aalinlangang nag-pultaym na sa pag-oorganisa ng kababaihang manggagawa si Maris.

Mahigit 30 taon nang mag-asawa si Maris at Isko. Apat na ang kanilang anak at dalawa sa kanila ay may kanya-kanya na ring pamilya. Hanggang sa kasalukuyan ay full time organisador pa rin ng kababaihan si Maris at sa mga manggagawa naman si Isko.

Ano nga ba ang sikreto ng matagal at matatag nilang pagsasama?

Simple lang naman daw. Kapag iisa ang interes at hangarin ng magkabiyak, anumang hirap at tagumpay sa buhay at pakikibaka para sa panlipunang pagbabago ay magkatuwang nila itong haharapin.

Hindi na bago ang pangalan ni Jess Santiago sa larangan ng sining at protesta sa Pilipinas at maging sa Timog Silangang Asya. Mula sa mga taludturang makamasa, hanggang sa mga tugtugang bayan, mula sa mga piketlayn hanggang sa mga rali laban sa pasismo at para sa reporma sa lupa, madalas kakabit ng mga aktibidad na ito ang kanyang sining. Si Jess Santiago na mas kilala bilang si Koyang sa mga batang henerasyon ng mga aktibista ay naging matatag at maaasahang boses ng bayang nagpupumiglas sa pagsasamantala at pang-aapi mula pa noong panahon ng Martial Law hanggang sa kasalukuyang panahon.

Pangatlo sa anim na anak nina Prisco Santiago at Marta Manuel si Jess. Si Mang Prisco ay barbero sa komunidad nila at soloista ng clarinet sa brassband ng Obando, Bulacan. Ang ina naman niya ang pangunahing tumututok sa maayos na pagpapalaki nilang magkakapatid. Paminsan-minsan, nagbuburda siya ng mga damit pang-sanggol upang mapunuan ang pangangailangan ng pamilya.

Si Jess at ang kuya niyang si Mario ay maagang iminulat ng kanilang ama sa musika. Tinuruan silang tumugtog ng clarinet. Pinangarap ng ama na maging musikero ang mga anak upang makapasok sa banda ng papasukang hayskul at sa gayo’y makalibre sa matrikula.

Palibhasa’y bata pa at ang hilig ay maglaro at gumuhit, dalawang linggo pa lang ay nawalan na siya ng interes dito.

Biro pa nga niya nang tanungin kung dati nang kumakanta, “Ang pinaka-kanta ko [noon], tuwing mahal na araw…magbasa ng pasyon.”

Ang barber shop ng ama ang nakagawiang tambayan ng mga kasamahan nito sa brass band. Dito sa barberya unang naobserbahan ni Jess ang talinghaga ng masa.

“Puro sila biruan at tawanan. Pinagtatawanan lang nila ang mga pinagdadaanan nilang hirap sa buhay,” aniya.

Nag-aral ng elementarya si Jess sa public school ng Obando at nag-hayskul naman sa Gregorio Sancianco sa Malabon. Kapag wala sa paaralan, madalas makita si Jess sa lansangan, nag-aalok ng sari-saring paninda gaya ng saging, dyaryo, komiks. At kung minsan ay errand boy o utusan sa mahjongan/sugalan.

Huling hati ng dekada ‘60, kumuha ng kursong BS Accounting si Jess sa Philippine School of Business Administration (PSBA). Ngunit tumigil siya sa pag-aaral nang ikalawang taon niya dahil sa malubhang karamdaman sa mata at sa mas kagyat na pangangailangang kumita ng pera.

Sa pabrika ng tela sa Baesa, Novaliches unang natutunan ni Jess ang kahulugan ng pagsasamantala ng kapital sa manggagawa.

Sa pabrika ng tela sa Baesa, Novaliches unang natutunan ni Jess ang kahulugan ng pagsasamantala ng kapital sa manggagawa. Naikot niya ang lahat ng departamento mula knitting hanggang weaving. Naranasan niya rin ang shifting ng trabaho mula alas-6 ng gabi hanggang alas-2 ng madaling araw na shift. Sa anim na pisong sweldo na nakasaad sa kontrata, P4.50 lang ang aktwal nilang natatanggap.

Nang muling mag-aral sa PSBA, naging editorial cartoonist at associate editor si Jess ng Business Journal, ang pahayagang pangkampus ng kolehiyo. Bilang isang campus journalist, kabilang siya sa College Editors’ Guild of the Philippines o CEGP, na noong panahong iyon ay pinamumunuan ni Antonio Tagamolila, isang progresibong manunulat at aktibista.

Bagamat namulat sa kahirapan, hindi naging awtomatiko para kay Jess ang magpaorganisa sa mga organisasyong pangkabataan. Para kasi sa kanya, ang pakikisangkot ay isang seryosong bagay na dapat pagnilayan nang husto.

Noon ngang mga unang buwan ng Sigwa ng UnangKwarto (FQS), ayon kay Jess, “nagmamasid pa lang ako sa sidelines.”

Hindi nagtagal, mula sa pag-aatubiling magpaorganisa, tumigil sa pag-aaral si Jess upang gumampan bilang buong-panahong organisador ng masa. Kumilos siya sa hanay ng mga medical students sa mga unibersidad hanggang sa mga minero sa mga minahan.

“…batid din ng ama ang adbokasiya ng anak kung kaya’t kahit sa lalim ng gabi na kahit kaluskos ng kuliglig ay dinig,tangan ang gunting at labaha, ginupitan ng buhok ang anak ayon sa dikta ng Bagong Lipunan.”

Isang gabing tahimik, dinalaw ni Jess ang kanyang mga magulang sa Obando. Kung gaano kahaba ang buhok niya noon (hanggang ngayon) ay siya ring haba ng panahong hindi niya nadalaw ang tahanan. Batid ng ama na ang mahabang buhok ni Jess ay maaaring makatawag-pansin at pagmulan ng suspetsa ng mga pwersang pangseguridad ng estado. Ngunit higit pa sa rasong ito, batid din ng ama ang adbokasiya ng anak kung kaya’t kahit sa lalim ng gabi na kahit kaluskos ng kuliglig ay dinig, tangan ang gunting at labaha, ginupitan ng buhok ang anak ayon sa dikta ng Bagong Lipunan.

Magkahalong pananabik at pag-aalala ang emosyong bumabalot sa pamilya kung kaya’t isang nagmamadaling paalam ang pabaong alaala ng ama’t ina sa anak. Ang gabing iyon ang unang gabi ng pagdeklara ng Batas Militar ni Marcos.

Idineklarang iligal ang mga organisasyong masa tulad ng Kabataang Makabayan (KM), Samahang Demokratiko ng Kabataan (SDK) at maging ang CEGP. Laksa-laksang aktibista, kasabay ang mga kalabang pulitiko ng rehimen, at maging mga inosenteng mamamayan ang tinortyur, ikinulong, ipinadukot at ipinapaslang ni Marcos. Maswerteng nakaligtas si Jess sa mga ito, kaya ganoon na lang ang pagpapahalaga niya sa mga martir ng pakikibaka at mga bilanggong pulitikal.

Mas malaking hamon at suliranin ang idinulot sa mga aktibista ng bagong sitwasyon. Umabot sa puntong hindi na nakabalik si Jess sa kanyang lugar na kinikilusan. Sunod niyang sinubukang ipagpatuloy ang pagkilos sa paaralan ngunit nahirapan siyang umugnay sa mga kasama niya, at umangkop sa kalagayang lantad na patakaran ng estado ang batas militar.

Kalaunan ay nagdesisyon si Jess na mamasukan bilang bookkeeper ng isang negosyanteng Tsino na may-ari ng hardware, grocery, at deep-sea fishing sa Malabon.

Taong 1974, dinapuan ng matinding sakit sa gulugod at nanatiling nakaratay ng mahaba-habang panahon si Jess. Dahil walang pambayad pampaopera sa likod, at wala rin halos natanggap na tulong mula sa gubyerno, sinagot ng amo nito ang gastos sa operasyon.

Habang nagpapagaling nang may nakakabit na suportang bakal mula leeg hanggang baywang, “tinuruan ko ang sariling magsulat,” kwento ni Jess.

Nagsimula siya sa paisa-isang linya, paberso-berso hanggang makabuo ng mga piyesang malaon ay kikilalanin maging ng Cultural Center of the Philippines.

Isang anunsyo sa dyaryo para sa scriptwriting workshop ang nagbigay ng pagkakataon kay Jess na makaugnayan ang iba pang manunulat. Naging interesado siya rito dahil sabi nga niya, “Wow, nababasa ko lang sila sa Liwayway.”

Una niyang nakausap si Rogelio Sicat na pinag-abutan niya ng kanyang mga tula. Binalikan niya ito sa UP matapos ang ilang linggo at tinanong, “Sir, ano pong masasabi mo sa mga sinulat ko. Marunong ba ako magsulat?”

Hindi siya sinagot nito at sa halip ay iniabot ang bagong isyu ng Philippine Collegian. Hindi makapaniwala si Jess habang binabasa ang sariling tulang Walang Diyos sa Bunton ng mga Layak sa pangunahing pahayagang pang-estudyante ng buong Unibersidad ng Pilipinas (UP). Sumunod naman na nailathala sa Literary Apprentice ng UP ang tula niyang Awit Kay Bruno.

“Sabi ko sa sarili ko, pagbibigyan ko ang sarili kong magsulat. Sa loob ng isang taong walang mangyari sa pagsusulat ko, babalik ako sa eskwela, ipagpapatuloy ko ang pagiging CPA ko,” ang nakangiting kwento ni Jess.

Wala pang isang taon mula nang magdesisyong magsulat nang buong panahon, nasama na siya sa UP Writer’s Workshop kasama sina Ricky de Ungria, Bibeth Orteza, Teo Antonio at Ruel Aguila. Naging myembro na rin siya ng Galian sa Arte at Tula o GAT, nanalo ang koleksyon ng mga tula sa CCP at nagtrabaho bilang istap ng Diliman Review kasabay nina Ricky Lee, Flor Caagusan, at Herminio Beltran.

Oktubre 1975, nayanig ang Batas Militar ni Marcos nang matagumpay na nailunsad ang welga ng mga manggagawa sa La Tondeña. Naging mitsa ito ng paglaganap at pagdalas ng marami pang mga welga at iba’t iba pang tipo ng kilos protesta kahit pa sa gitna ng mapanupil na Batas Militar.

Sa paglawak at paglaki ng mga pagkilos at pagtitipon, ligal man o lihim, humigpit din ang pangangailangang paramihin, paghusayin at pasiglahin ang progresibong sining at panulat. Dito muling nanumbalik ang pagiging musikero ni Jess na malaon na niyang nalimot.

Sa unang kanta pa lamang, inalay na ni Jess ang kanyang sining para sa masa (Hayaang Mangusap ang Aking Gitara, 1975).

Ang aking gitara ay langay-langayan

Malayang katulad ng hanging amihan

Subali’t sa mundo’y maraming salarin

Ibo’y parang taong kanilang binabaril

Simple at matalas na nilatag ng kantang Martsa ng Bayan (1981) ang saligan at kagyat na adhikaing progresibo ng panahon na sinaliwan ng kaiga-igayang melodiya.

Manggagawa at magsasaka

Kabataan at propesyunal

Mga alagad ng simbahan

Negosyante at pinunong makabayan

Tayo na at magkapit-bisig

Tapusin ang daan-taong pang-aalipin

Tagos naman sa kaluluwa ang pagpapakilala ni Jess kina Lina, Pedro, at Maria, mga representasyon ng masang api sa kantang Halina (1976).

Si Lina ay isang magandang dalaga

Panggabi sa isang pabrika ng tela

Sumapi sa unyon, sumama sa welga

Biglang nagkagulo, nawala si Lina

Nang muling makita’y hubad at patay na

Hindi nakapagtatakang lapat sa karanasan ng masa ang mga panulat at awit ni Jess. Kasing dalang kasi ng ulan sa panahon ng tag-init para sa kanya ang pagkakataong makapagsulat ng mahabang oras sa isang tahimik at kumportableng silid. Kung wala sa biyahe ay madalas nakikipagkolaborasyon sa mga kapwa artista at aktibista sa lansangan, sa piketlayn ng mga manggagawa, o sa mga maralitang komunidad sa lungsod, sa loob at labas ng NCR. Isa siyang mag-aaral ng masa.

Madalas din na hindi kumbensyunal ang sirkumstansyang nagluwal sa mga awit ni Jess. Tulad ng kantang Teacher’s March na naisulat ni Jess sa bus papunta sa unang Kongreso ng Alliance of Concerned Teachers o ACT. Sa backstage naman naisulat ni Jess ang kantang Nasaan si Padre Rudy Romano?

“Ang lagi kong sinasabi sa mga batang makata, bihagin nila ang talinghaga ng panahon nila,” pahayag ni Jess.

Ito ang payo niya sa ilang kabataan na nagsasabi na kaya daw siguro mahusay ang mga tula at panulat nila ay dahil nalikha ito sa panahong lubos ang pang-aapi kung kaya’t lubos din ang pagdaing ng bayan. Ayon pa sa kanya, may kani-kaniyang katangian, naratibo, hamon, bentahe at disbentahe ang bawat panahon.

Noon, malaking hamon ang pagpapalaganap ng mga gawa. Subalit ngayon, dahil sa pag-unlad ng teknolohiya, hindi na ito ganoong kalaking usapin kumpara noong panahon ng Martial Law. Ayon pa sa kanya, buong mundo na ang potensyal na mambabasa at tagapakining ng mga tula at awit. Isang click lang sa kompyuter na nakakonekta sa Internet. Dito na rin aniya nagmumula ang ilang problema partikular sa mga manunulat.

“post nang post, minsan napapabayaan na ang kalidad ng pagsulat at kabuluhan ng nilalaman.”

Ayon kay Jess, “post nang post, minsan napapabayaan na ang kalidad ng pagsulat at kabuluhan ng nilalaman.” Mahirap din aniya ang tendensiya ng ilan na gawing sukatan ang likes sa Facebook.

Pagdidiin ni Jess, “mas malaki ang responsibilidad ng mga manunulat at artistang progresibo, lalo pa’t pinaglilingkod ito sa adhikain ng sambayanan.”

Dagdag pa niya na sa layuning makumbinsi ang magbabasa sa kawastuhan ng sinasabi ng piyesa, kailangan ang mahusay na paglalatag ng ideya. Hindi sapat na tama ang sinasabi para maging rason upang pabayaan ang aspeto ng porma ng sining.

Isang epektibong paraan ng pagpapaunlad ng sining ang matuto mula mismo sa masa lalo pa’t madalas pa rin mangyari na sa paglarawan sa masang anakpawis, burgis pa rin at hindi mga magsasaka o manggagawa ang mukha, lenggwahe at pananaw na naipapakita.

Ayon nga kay Jess, “Hindi pwedeng maliitin ang kakayahan ng masa na umintindi ng talinghaga sa literature. Mas matalinghaga nga magsalita ang karaniwang tao kaysa sa atin, mas makulay ang lenggwahe [nila].”

Mahalaga para kay Jess ang pagpapasigla at pagpapataas ng pampulitikang kamalayan ng mga artista at pagsasanay sa sining. Ang susi sa pagpapaunlad ng antas ng sining at panulat aniya ay ang pagiging mulat ng isang artista na kailangan niyang mag-aral at magpaunlad sa sining na pinili.

“Hindi pwedeng maliitin ang kakayahan ng masa na umintindi ng talinghaga sa literature. Mas matalinghaga nga magsalita ang karaniwang tao kaysa sa atin, mas makulay ang lenggwahe [nila].”

Mahalaga rin para kay Jess ang pananaliksik at ang paglubog o pakikipamuhay sa masa. Importante rin bilang artista na hindi lang para sa sining ang adbokasiyang isinusulong. Pinakamahalaga na isulong ang adhikain ng sambayanan at ipaloob at pagsilbihin ang sining at panulat sa adhikaing pambansang pagpapalaya (paglaya mula sa pagkubabaw ng mga dayuhang bansa lalo na ng Estados Unidos o US sa ating ekonomiya, pulitika at kultura) at pagtupad ng demokratikong interes ng malawak na mamamayan (lupang mabubungkal para sa magsasaka, nakabubuhay na sahod, disenteng trabaho para sa mga manggagawa, at iba pa).

Pinuna rin ni Jess ang mga makatang nagtatakwil sa pulitikal na katangian ng tula ngunit sa totoo ay pulitika ng naghaharing-uri ang dinadala. Ayon nga sa isang tula niya—

Kung ang tula ay isa lamang pumpon ng mga salita,

nanaisin ko pang ako’y bigyan ng isang taling kangkong

Sa ngayon, binabalikan ni Jess ang talento sa pagpinta. Kamakailan lang nga ay naisama ang pininta niyang larawan ni Eduardo Serrano o Eddik, isang bilanggong pulitikal, gamit ang watercolor bilang midyum sa isang eksibit sa Quezon City na pumapaksa sa kalagayan ng mga bilanggong pulitikal sa bansa. Sa kasamaan ng kasalukuyang pamahalaan, pumanaw dahil sa komplikasyon sa puso ang labing-isang taong nakapiit na si Eddik na hindi pa rin pinalaya kahit may malubhang karamdaman at kahit pa nakailang pagkakataon nang napatunayan sa korte na wala siyang sala.

Ilang dekada na mula nang unang mangusap ang gitara at unang tumula si Jess Santiago, subalit wala pa ring signipikanteng pagbabagong naganap sa buhay ni Lina, ni Pedro, at ni Maria mula Martial Law at maging mula EDSA 1986.

Animnapu’t limang taon na si Jess ngayon ngunit madalas pa rin siya makitang kaisa ng mga magsasaka sa Hacienda Luisita, kasama ng mga migranteng Pilipino sa pagsulong ng interes ng mga ito tulad ng pagsagip sa buhay ni Mary Jane Velasco. Patuloy pa rin siya sa pakikiisa sa mga manggagawa ng Kentex na namatayan sa nasunog na pabrika at sa mga kontraktwal na manggagawa ng Tanduay. Kabahagi pa rin ang kanyang boses at gitara sa paghanap ng katarungan para sa mga pamilya ng desaparecidos at pagpapalaya sa mga bilanggong pulitikal. Kasama rin siya ng mga Lumad sa panawagang palayasin ang mga militar at mga kumpanyang mina mula sa kanilang lupang ninuno sa Mindanao, at kakapit-bisig ng mga guro na tutol sa pagpapatupad ng makadayuhang K-12 na nagpapalabnaw sa pambansang wika, kasaysayan at sining.

Patuloy siyang naninindig na tanging sa pagkamit lamang sa pambansang kalayaan mula sa imperyalismong US, sa pagkamit sa tunay na reporma sa lupa, at sa pagtatataguyod ng pambansang industriyalisayon lamang makakamtan ng sambayanan ang kulturang makabansa, siyentipiko at makamasa.